آیا می‌دانستید نخود با هفت هزار سال قدمت، مسن‌ترین عضو خانواده حبوبات است که همچنان طرفداران بسیاری دارد؟ کاشت نخود در ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، اما متأسفانه میانگین عملکرد این گیاه در کشور ما حدود ۳۵۸ کیلوگرم در هکتار است که نسبت به میانگین جهانی بسیار پایین می‌باشد.
گیاه نخود دارای دو تیپ زمستانه و تابستانه است و کشاورزان معمولاً کاشت آن را در بازه زمانی ماه‌های اسفند تا اردیبهشت انجام می‌دهند. برای رشد مطلوب این گیاه، دمای روزانه ۳۵ درجه و شبانه ۱۴ تا ۱۵ درجه سانتیگراد مناسب‌ترین شرایط را فراهم می‌کند. همچنین سطح زیر کاشت نخود در کشور بین ۰.۷ تا ۰.۹ میلیون هکتار با نوساناتی در برخی سال‌ها گزارش شده است.
اگر به نحوه کاشت نخود و افزایش عملکرد آن علاقه‌مند هستید، در این مقاله قصد داریم به طور کامل روش‌های کاشت نخود دیم و آبی، آماده‌سازی زمین، مراقبت‌های لازم و زمان مناسب برداشت را به شما آموزش دهیم. با توجه به اینکه گیاه نخود بین ۱۱۰ تا ۲۴۰ میلی‌لیتر آب مصرف می‌کند تا حدود ۹۰۰ تا ۳۰۰۰ کیلوگرم در هکتار بذر تولید کند، آشنایی با اصول علمی کاشت آن می‌تواند به افزایش بهره‌وری مزرعه شما کمک شایانی کند.
| مرحله | اقدامات کلیدی |
|---|---|
| آماده‌سازی زمین | شخم ۱۰–۱۲ سانتی‌متر، اصلاح خاک، جلوگیری از شوری |
| انتخاب بذر | بذر سالم، یکدست، ضدعفونی با قارچ‌کش‌ها |
| روش کاشت | ترجیح مکانیزه (خطی‌کار یا پنوماتیک) برای تراکم یکنواخت و کاهش هزینه |
| آبیاری | ۳–۴ نوبت از گل‌دهی تا رسیدن دانه، هر ۷–۱۰ روز یکبار |
| کنترل علف‌های هرز | هرس مکانیکی قبل از سبز شدن، یا علف‌کش انتخابی |
| کنترل بیماری | ارقام مقاوم (هاشم، آرمان، سارال)، ضدعفونی بذر برای پیشگیری از برق‌زدگی |
| کنترل آفات | تناوب زراعی، کشت مخلوط، سم‌پاشی در صورت نیاز |
| برداشت | توقف آبیاری با زرد شدن برگ‌های پایینی، برداشت به‌موقع برای جلوگیری از ریزش |
آشنایی با گیاه نخود و انواع آن
نخود به عنوان مهمترین گیاه از گروه حبوبات در ایران شناخته می‌شود که از نظر ارزش غذایی دارای پروتئین به میزان ۱۷ تا ۲۳ درصد است. این گیاه یکساله و بوته‌ای کوتاه از خانواده حبوبات است که بلندی بوته آن به حدود ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد. از لحاظ اهمیت کشت در جهان، نخود جایگاه سوم را بین حبوبات دارد و نقش مؤثری در رفع سوءتغذیه و کمبود پروتئین در بسیاری از کشورها ایفا می‌کند.
تفاوت نخود بهاره و پاییزه
نخود به طور عمده به دو نوع پاییزه و بهاره تقسیم می‌شود. نخود پاییزه در مناطق با زمستان‌های سرد و معتدل مناسب‌تر است، زیرا در برابر سرما مقاوم‌تر بوده و خطر کاهش دما در بهار بر آن تأثیری ندارد. از سوی دیگر، نخود بهاره برای مناطق با بهار گرم و تابستان طولانی مناسب‌تر است زیرا نیاز به دماهای بالاتر دارد و رشد سریع‌تری نیز دارد. از نظر ظاهری، نخود بهاره دانه‌های درشت‌تر و رنگ روشن‌تری نسبت به نخود پاییزه دارد.
ویژگی‌های ظاهری و اقلیمی نخود
ساقه نخود پوشیده از تارهای غده‌ای است و شاخه‌های آن نازک می‌باشند. برگ‌های ریز آن مرکب از ۱۳ تا ۱۷ برگچه کوچک و دندانه‌دار هستند و گل‌های آن سپید با رگه‌های بنفش یا صورتی می‌باشند. معمولاً در هر غلاف گیاه نخود، یک تا سه نخود تشکیل می‌شود. این گیاه دمای بالا و پایین را به خوبی تحمل می‌کند و دمای مطلوب برای رشد آن ۲۵ درجه سانتیگراد است. همچنین، نخود گیاهی مقاوم به خشکی است و نیاز به اقلیمی خشک و سرد دارد.
کاربردهای نخود در کشاورزی و تغذیه
نخود یک گیاه تثبیت کننده ازت در خاک است که از نظر اقتصادی و عدم مصرف کودهای شیمیایی بسیار حائز اهمیت می‌باشد. این گیاه تناوبی بسیار مناسب با غلات به حساب می‌آید و می‌تواند به پایداری و حاصلخیزی خاک کمک قابل توجهی نماید و موجب افزایش عملکرد غلات نیز شود. افزون بر این، میزان پروتئین خام نخود ۲ تا ۳ برابر بیشتر از غلات است. این محصول در اشتغال‌زایی و درآمد اقتصادی برای تولیدکنندگان دارای اهمیت است. نخود حاوی مقادیر بالای فیبر است و به سلامت دستگاه گوارش کمک می‌کند و از بیماری‌های قلبی عروقی جلوگیری می‌کند. علاوه بر این، از کاه نخود نیز به منظور غنی کردن کاه گندم در تعلیف دام استفاده می‌شود.
آماده‌سازی زمین برای کاشت نخود
موفقیت در کاشت نخود به آماده‌سازی صحیح زمین بستگی دارد. این مرحله تأثیر مستقیمی بر رشد و عملکرد محصول نهایی خواهد داشت. در ادامه، مراحل اصلی آماده‌سازی زمین برای کاشت نخود را بررسی می‌کنیم.
نوع خاک مناسب برای کاشت نخود
نخود از اصلی‌ترین گیاهان لگوم است که قابلیت تثبیت نیتروژن هوا را در خاک دارد. بهترین و مناسب‌ترین نوع خاک برای کاشت نخود، خاک لومی است که به اندازه کافی دارای آهک باشد. خاک لومی ترکیبی از شن و ماسه است و بافتی نرم و متوسط دارد. وجود آهک در خاک برای گیاه نخود لازم است و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
برخلاف خاک‌های آهک‌دار، خاک‌هایی که بافت رسی و سنگین دارند برای کاشت نخود مناسب نیستند، زیرا اجازه گسترش ریشه را به گیاه نخود نمی‌دهند. همچنین اگر خاکی دارای املاح زیادی باشد و شوری بالایی داشته باشد، برای کاشت نخود مناسب نیست. نخود نسبت به شوری خاک بسیار حساس است و در صورت شور بودن خاک، جوانه‌زنی آن با مشکل مواجه می‌شود.
شخم و اصلاح خاک
کشاورزان معمولاً بعد از برداشت گندم در شهریور ماه، زمین را شخم می‌زنند یا این عمل را پس از بارندگی پاییزه انجام می‌دهند. عمق مناسب برای شخم زمین باید بین ده تا دوازده سانتی‌متر باشد.
به منظور اصلاح بافت سفت خاک بهتر است از شن شیرین مخلوط با خاک استفاده کنید و آن را با خاک مخلوط کرده و شخم بزنید. برای بهبود بافت شور خاک می‌توان از انواع کودهای ضد شوری استفاده کرد. استفاده از گاوآهن قلمی و پنجه غازی برای آماده‌سازی زمین کشت، می‌تواند در حفظ رطوبت خاک بسیار مؤثر باشد.
ضدعفونی و انتخاب بذر سالم
انتخاب بذر مناسب جهت کشت، یکی از عوامل موثر برای رسیدن به تولید بالا می‌باشد. بذر‌های انتخاب شده باید سالم، دارای قدرت جوانه‌زنی بالا و عاری از هرگونه بذر علف‌های هرز باشند.
بذر خوب باید دارای رنگ طبیعی و یکدست، اندازه و شکل یکنواخت، بافت سالم و سفت، و عاری از آلودگی باشد. علاوه بر این، بذر باید قدرت جوانه‌زنی بالا، خلوص بالا، قوه نامیه مناسب و مقاومت در برابر بیماری‌ها و آفات داشته باشد.
قبل از کاشت بهتر است برای جلوگیری از خسارت قارچ‌های خاکزی، بذرها را با سموم قارچکش نظیر مانکوزب، کاربوکسین تیرام، کاپتان به نسبت دو در هزار ضدعفونی کرد. ضد عفونی بذر قبل از کاشت نخود با قارچ کش‌هایی نظیر کاربندازیم، مانکوزب، بنومیل، زینب جهت کنترل بیماری برق زدگی الزامی است.
نحوه کاشت نخود و روش‌های مختلف
پس از آماده‌سازی زمین، زمان آن است که به نحوه کاشت نخود بپردازیم. اگرچه تکنیک‌های متنوعی برای کاشت این محصول وجود دارد، اما انتخاب روش مناسب تأثیر مستقیمی بر میزان عملکرد نهایی خواهد داشت.
کاشت نخود دیم و آبی
در زراعت دیم، تنها منبع تأمین رطوبت مورد نیاز گیاه، آب حاصل از بارندگی‌هاست و خاک به‌عنوان مخزن ذخیره آن محسوب می‌شود. بهترین زمان برای کشت پاییزه نخود دیم از ۱۵ آبان تا ۱۵ آذر ماه پس از بارندگی‌های موثر پاییزه است. در مقابل، کشت آبی با یک نوبت آبیاری تکمیلی می‌تواند عملکرد را به طور معنی‌داری افزایش دهد. نتایج تحقیقات نشان داده که رقم آزاد در شرایط دیم و آبیاری تکمیلی به ترتیب با ۷/۶۰۵ و ۸/۸۹۹ کیلوگرم در هکتار عملکرد بالاتری نسبت به سایر ارقام داشته است.
روش سنتی کاشت نخود
در روش سنتی، پس از آماده‌سازی زمین، بذرها را به‌صورت تصادفی و یکنواخت با دست در سطح مزرعه می‌پاشند و سپس با استفاده از گاوآهن برگردان‌دار، بذرها را زیر خاک می‌کنند. این روش اگرچه هنوز در برخی مناطق رایج است، اما با مشکلاتی همچون عدم یکنواختی در عمق کاشت و تراکم بوته همراه است. همچنین، امکان مبارزه مکانیکی با علف‌های هرز در این روش وجود ندارد.
روش مکانیزه و مزایای آن
کشت مکانیزه نخود از جهت تهویه و رطوبت بهترین روش محسوب می‌شود. در این روش می‌توان از دستگاه‌های خطی‌کار و پنوماتیک استفاده کرد. مزایای کشت مکانیزه شامل برداشت آسان، کاهش هزینه‌های تولید، کنترل دقیق عمق کاشت (۸-۶ سانتی‌متر)، فواصل منظم ردیف‌ها (۵۰ سانتی‌متر)، و صرفه‌جویی در میزان بذر مصرفی (۶۰-۴۵ کیلوگرم در هکتار) می‌باشد. نتایج تحقیقات نشان داده عملکرد در کشت مکانیزه و کشت سنتی به ترتیب ۸۷۳ و ۳۰۳ کیلوگرم در هکتار بوده است.
میزان کاشت نخود در هر هکتار
گیاه نخود برای تولید مطلوب نیاز به ۳۰ بوته در متر مربع دارد. با این‌حال، تحقیقات نشان داده بین ارقام نخود از نظر تراکم بوته اختلاف وجود دارد. برای نخود سفید جم، تراکم ۲۰ بوته در متر مربع (۶۴ کیلوگرم در هکتار) و برای ارقام ۳۱-۶۰-۱۲، پیروز و کاکا، تراکم ۳۰ بوته در متر مربع مناسب‌ترین تراکم است. در کشت مکانیزه پاییزه، میزان عملکرد نخود ۱۲۰۰ تا ۱۷۰۰ کیلوگرم در هکتار می‌باشد، درحالی‌که در کشت بهاره و سنتی این مقدار به ۳۵۰ تا ۷۰۰ کیلوگرم می‌رسد.
مراقبت‌های بعد از کاشت تا برداشت
مراحل نگهداری از گیاه نخود پس از کاشت نیازمند دقت و مراقبت ویژه است. با رعایت اصول صحیح مراقبتی، می‌توانید محصولی با کیفیت و عملکرد بالا برداشت کنید. در ادامه با مهمترین اقدامات ضروری بعد از کاشت نخود آشنا می‌شویم.
آبیاری اصولی نخود
آبیاری نخود باید با تعادل انجام شود، زیرا این گیاه هم از کمبود آب و هم از آبیاری بیش از حد آسیب می‌بیند. نوبت اول آبیاری بعد از کاشت و در صورت کافی نبودن رطوبت برای جوانه‌زنی انجام می‌شود. نوبت‌های بعدی آبیاری از زمان گل‌دهی (50 تا 60 روز پس از سبز شدن) تا رسیدن دانه ادامه می‌یابد و معمولاً 3 تا 4 مرتبه به فاصله هر 7 تا 10 روز یکبار انجام می‌شود.
گیاه نخود بین 110 تا 240 میلی‌لیتر آب مصرف می‌کند تا حدود 900 تا 3000 کیلوگرم در هکتار بذر تولید کند. اگرچه این گیاه می‌تواند آب را از اعماق بیش از 150 سانتی‌متر خاک جذب کند، اما بیشترین جذب آن از عمق 60 سانتی‌متری خاک صورت می‌گیرد.
کنترل علف‌های هرز و هرس
نخود در برابر علف‌های هرز دفاع ضعیفی دارد. این علف‌ها علاوه بر کاهش عملکرد، برداشت محصول را نیز دشوار می‌کنند. به‌ویژه علف خارلته (Circium arvense) ضرر بیشتری نسبت به سایر علف‌های هرز به گیاه می‌رساند. برای کنترل علف‌های هرز می‌توان از دو روش استفاده کرد:
کنترل مکانیکی: هرس کردن در فاصله بین کاشت تا سبز شدن، گیاهچه‌های علف‌های هرز را از بین می‌برد. پس از سبز شدن نخود باید هرس را متوقف کرد تا گیاه به‌خوبی ریشه بگستراند. با افزایش فاصله خطوط کشت به 50 سانتی‌متر و استفاده از کولتیواتور می‌توان علف‌های هرز را کنترل نمود.
کنترل شیمیایی: استفاده از علف‌کش انتخابی سوپرگالانت (1 لیتر در هکتار) یا گالانت (2 لیتر در هکتار) برای علف‌های هرز نازک برگ و لنتاگران (2.5 تا 3.5 لیتر در هکتار) برای علف‌های هرز پهن برگ یکساله توصیه می‌شود.
مقابله با بیماری‌ها و آفات رایج
مهمترین بیماری نخود، برق‌زدگی است که توسط قارچ Ascochyta rabiei ایجاد می‌شود. این بیماری در هر دو کشت بهاره و پاییزه خسارت زیادی وارد می‌کند. علائم بیماری به‌صورت لکه‌هایی روی برگ‌ها و سوختگی شاخه‌ها ظاهر می‌شود. برای کنترل این بیماری از ارقام مقاوم مانند هاشم، آرمان و سارال استفاده کنید.
از آفات مهم نخود می‌توان به کرم پیله‌خوار (Helicoverpa armigera) و کرم طوقه‌بر (Agrotis ipsilon) اشاره کرد. کرم طوقه‌بر در برخی مناطق تا 30 درصد از گیاهچه‌ها را از بین می‌برد. برای کنترل آفات، شخم عمیق، تناوب زراعی، کشت مخلوط با گندم یا کتان و در موارد شدید، کنترل شیمیایی با سموم مناسب توصیه می‌شود.
زمان مناسب برداشت نخود
زمان مناسب برداشت نخود هنگامی است که غلاف‌های آن به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به زرد یا کرم تغییر رنگ دهند. هنگامی که برگ‌های پایینی نخود شروع به زرد شدن می‌کنند، باید آبیاری را قطع کرد تا از رشد زایشی بیشتر جلوگیری شود. از نظر تجربی، بهترین زمان برداشت وقتی است که دانه زیر دندان بشکند اما له نشود. در زمان برداشت، رطوبت بذر نخود باید بین 10 تا 12 درصد باشد. تأخیر در برداشت موجب افزایش ریزش غلاف یا دانه می‌شود.
نکات کلیدی کاشت نخود
کاشت موفق نخود مستلزم رعایت اصول علمی از آماده‌سازی زمین تا برداشت است. در ادامه مهمترین نکات برای دستیابی به عملکرد بالا ارائه می‌دهیم:
• خاک لومی آهک‌دار انتخاب کنید – بهترین نوع خاک برای نخود، لومی با آهک کافی است که از خاک‌های رسی و شور اجتناب شود
• کاشت مکانیزه را ترجیح دهید – روش مکانیزه با عملکرد ۸۷۳ کیلوگرم در هکتار، سه برابر بیشتر از روش سنتی محصول تولید می‌کند
• آبیاری متعادل در گل‌دهی – از زمان گل‌دهی تا رسیدن دانه، ۳-۴ نوبت آبیاری هر ۷-۱۰ روز یکبار انجام دهید
• کنترل به‌موقع علف‌های هرز – استفاده از علف‌کش انتخابی یا هرس مکانیکی قبل از سبز شدن نخود ضروری است
• مراقب بیماری برق‌زدگی باشید – ضدعفونی بذر با قارچکش و استفاده از ارقام مقاوم مانند هاشم و آرمان توصیه می‌شود
• برداشت در زمان مناسب – زمانی که غلاف‌ها قهوه‌ای روشن شدند و رطوبت بذر ۱۰-۱۲ درصد رسید، برداشت کنید
نخود علاوه بر ارزش غذایی بالا (۱۷-۲۳ درصد پروتئین)، با تثبیت نیتروژن در خاک نقش مهمی در پایداری کشاورزی ایفا می‌کند. با رعایت این اصول می‌توانید عملکرد مزرعه خود را از میانگین فعلی ۳۵۸ کیلوگرم به بیش از ۱۵۰۰ کیلوگرم در هکتار افزایش دهید.
“Chickpea (Cicer arietinum) has been under domestication during > 7500 years in the Near East.” – sciencedirect
ترجمه فارسی:
«کاشت نخود (Cicer arietinum) بیش از ۷۵۰۰ سال پیش در خاور نزدیک آغاز شده است.»
سوالات متداول
بهترین خاک برای کاشت نخود، خاک لومی با مقدار کافی آهک است. این نوع خاک ترکیبی از شن و ماسه با بافتی نرم و متوسط است که اجازه گسترش ریشه را به گیاه می‌دهد.
آبیاری نخود باید از زمان گل‌دهی (50 تا 60 روز پس از سبز شدن) تا رسیدن دانه ادامه یابد. معمولاً 3 تا 4 مرتبه آبیاری به فاصله هر 7 تا 10 روز یکبار کافی است.
برای کنترل علف‌های هرز می‌توان از روش‌های مکانیکی مانند هرس کردن قبل از سبز شدن نخود یا استفاده از کولتیواتور استفاده کرد. همچنین استفاده از علف‌کش‌های انتخابی مناسب نیز توصیه می‌شود.
مهمترین بیماری نخود، برق‌زدگی است که توسط قارچ ایجاد می‌شود. برای کنترل این بیماری، استفاده از ارقام مقاوم مانند هاشم و آرمان و ضدعفونی بذر با قارچ‌کش‌های مناسب توصیه می‌شود.
زمان مناسب برداشت نخود هنگامی است که غلاف‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به زرد یا کرم تغییر رنگ دهند. رطوبت بذر نخود در زمان برداشت باید بین 10 تا 12 درصد باشد.
منابع خارجی:
almanac – rhs – gardenersworld
