هرس درخت پسته یکی از مهم‌ترین مراحل در مدیریت باغ است که با دو هدف اصلی یعنی فرم‌دهی و افزایش باردهی انجام می‌شود. تجربه نشان داده که زمان‌بندی دقیق این عملیات، نقش مهمی در بهبود کیفیت و مقدار محصول دارد.
بهترین زمان برای هرس پسته، پس از ریزش برگ‌ها در پاییز و در دوران خواب زمستانی درخت است. بیشتر هرس‌ها (حدود ۹۰ درصد) در درختان بالغ و بارده انجام می‌شود و تنها بخش کوچکی به جوان‌سازی درختان مسن اختصاص دارد. در تابستان نیز برای حذف شاخه‌های شکسته یا اضافی، هرس سبز انجام می‌شود.
در این مقاله با انواع هرس درخت پسته و زمان مناسب اجرای آن آشنا می‌شویم. هرس فرم‌دهی از سال اول بعد از پیوند آغاز شده و تا ۴ یا ۵ سال ادامه دارد. در نهایت، هرس زمستانه پیش از بیدار شدن درخت، نقشی اساسی در تنظیم میوه‌دهی و حفظ تعادل بین رشد رویشی و زایشی دارد.
چرا هرس درخت پسته اهمیت زیادی دارد؟
کشاورزان حرفه‌ای می‌دانند که هرس پسته یکی از ارکان مهم در نگهداری صحیح از درختان است. این کار نه‌تنها عملکرد درخت را افزایش می‌دهد، بلکه به حفظ سلامت و بهبود کیفیت محصول نیز کمک می‌کند. دلایل گوناگونی وجود دارد که لزوم انجام هرس درخت پسته را به‌روشنی نشان می‌دهد.
بهبود کیفیت محصول و افزایش عملکرد
با انجام اصولی هرس درخت پسته، توازن مناسبی بین رشد برگ و شاخه (رشد رویشی) و تولید میوه (رشد زایشی) برقرار می‌شود. این فرآیند به هدایت انرژی درخت به سمت تولید پسته‌هایی درشت و مرغوب منجر می‌شود. همچنین، باز شدن فضای داخلی تاج درخت باعث نفوذ بهتر نور آفتاب و افزایش گردش هوا می‌شود که نتیجه آن گلدهی بهتر و باردهی بیشتر خواهد بود.
در هرس زمستانه، شاخه‌های جدید و بارده شکل می‌گیرند که به افزایش درصد خندانی و کاهش پوکی پسته کمک شایانی می‌کنند. در نتیجه، طول عمر اقتصادی درخت نیز بالا می‌رود.
ساختاردهی صحیح برای استقامت بیشتر درخت
با هرس پسته اصولی، درختان به شکل مناسبی فرم می‌گیرند که استحکام سازه‌ای درخت را تقویت می‌کند. شکل پیشنهادی برای هرس، «فرم جامی مرکز باز» است؛ در این مدل، تاج درخت به گونه‌ای شکل می‌گیرد که پایه‌ها بازتر و بخش فوقانی تاج گسترده‌تر هستند. این فرم مزایای زیر را دارد:
| مزایا | توضیح |
|---|---|
| مقاومت در برابر باد و برف | ساختار باز باعث کاهش فشار ناشی از وزش باد و بار برف می‌شود |
| تحمل بار میوه | درخت می‌تواند خوشه‌های سنگین را بدون شکستن شاخه‌ها تحمل کند |
| سهولت تردد ماشین‌آلات | فضای کافی برای عبور و فعالیت تجهیزات کشاورزی فراهم می‌شود |
کاهش ابتلا به آفات و بیماری‌ها
هرس شاخه‌های خشک، شکسته، بیمار یا آلوده باعث می‌شود منابع آلودگی که برخی آفات و عوامل بیماری‌زا از آن‌ها زمستان‌گذرانی می‌کنند، حذف شوند. به‌ویژه در کنترل آفات و بیماری‌های زیر، هرس پسته نقش پیشگیرانه کلیدی دارد:
- سوسک سرشاخه‌خوار پسته
- پروانه چوبخوار
- سرخشکیدگی شاخه‌های پسته
با حذف به‌موقع این شاخه‌ها، جمعیت آفات در سال بعد کاهش می‌یابد و فشار بیماری‌ها نیز کنترل می‌شود.
کنترل رشد و جلوگیری از سال‌آوری
درختان پسته دارای دو ویژگی فیزیولوژیکی خاص هستند:
- سال‌آوری (Alternate Bearing): بار زیاد در یک سال و کاهش چشمگیر در سال بعد
- غالبیت انتهایی: رشد شاخه‌ها از انتها، که جلوی شاخه‌زایی جانبی را می‌گیرد
برای مدیریت این دو ویژگی، هرس پسته یک ابزار مؤثر است. به‌ویژه پس از یک سال پرمحصول، انجام هرس شدید باعث تحریک رشد شاخه‌های جدید و قوی می‌شود. اگر این شاخه‌ها در زمان مناسب سربرداری شوند، شاخه‌های جانبی با جوانه‌های گل‌دار بیشتری تولید می‌گردند.
نتیجه نهایی: افزایش باردهی در سال کم‌محصول بعدی و به حداقل رساندن نوسانات عملکرد سالانه.
نقل قول:
“Pruning pistachio trees should be done during the dormant season, ideally in late winter before bud swell.” Source
ترجمه: هرس درختان پسته باید در فصل خواب درختان و در حالت ایده‌آل در اواخر زمستان قبل از تورم جوانه‌ها انجام شود.
بیشتر بدانید: اصول آبیاری پسته
شناخت انواع هرس درخت پسته و بهترین زمان انجام آن‌ها
برای پرورش موفق درخت پسته، شناخت انواع هرس درخت پسته و زمان مناسب هر یک از آن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. چهار نوع اصلی هرس پسته وجود دارد که هرکدام در بازه زمانی مشخصی انجام می‌شود و تأثیر خاص خود را بر رشد و باردهی درخت دارند.
هرس فرم‌دهی: ساختاردهی اولیه از سال اول تا پنجم
هرس فرم‌دهی بلافاصله پس از پیوند درختان شروع می‌شود و طی ۴ تا ۵ سال ادامه می‌یابد. هدف این هرس، شکل‌دهی تاج درخت و ایجاد اسکلت قوی و مقاوم است.
در زمستان سال اول، شاخه‌های اصلی در ارتفاع حدود ۹۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر سربرداری می‌شوند. در تابستان سال دوم، چند شاخه جانبی قوی انتخاب و به شکل جامی هرس می‌گردند. سپس در زمستان سال دوم، شاخه‌های جانبی از فاصله ۲۵ سانتی‌متری سربرداری می‌شوند. این فرآیند در سال‌های بعد نیز تکرار شده تا فرم جامی مرکز باز شکل بگیرد.
هرس باردهی: مراقبت از درختان بالغ در زمستان
زمان ایده‌آل هرس باردهی، پس از ریزش برگ‌ها در پاییز و قبل از شروع رشد مجدد در اواخر زمستان است. این هرس دو نوع اصلی دارد:
- هرس سربرداری: بریدن نوک شاخه‌های ۳ تا ۵ ساله که باعث تحریک رشد جوانه‌های جانبی می‌شود.
- هرس تنک سرشاخه: قطع کامل شاخه‌های انتهایی که به تعادل باردهی و کاهش سال‌آوری کمک می‌کند.
انجام این هرس به ویژه قبل از سال پربار، باعث می‌شود میزان محصول متعادل‌تر شود و بقای جوانه‌های گل برای سال بعد تضمین گردد.
هرس اصلاحی: جوان‌سازی و تغییر رقم درختان مسن
درختان مسنی که شروع به خشک شدن سرشاخه‌ها کرده‌اند، با هرس اصلاحی می‌توانند دوباره احیا شوند. همچنین این نوع هرس برای تغییر رقم درختان به کار می‌رود.
در این روش، درختان مسن از ارتفاع ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر برش داده می‌شوند. این عملیات معمولاً در اواخر بهمن تا اوایل اسفند انجام می‌شود. درختان با این روش ظرف ۳ تا ۵ سال به باردهی مناسب می‌رسند، که در مقایسه با کاشت نهال جدید با دوره انتظار طولانی‌تر، بسیار اقتصادی‌تر است.
هرس تابستانه: حذف شاخه‌های خشک و نامناسب
این نوع هرس معمولاً برای درختان جوان قبل از شروع باردهی و در موارد خاص توصیه می‌شود. در درختان بالغ، تنها شاخه‌های بیمار، خشک یا مزاحم در فصل تابستان حذف می‌شوند.
هرس تابستانه باعث کاهش رشد طولی و افزایش رشد عرضی درخت می‌شود، اما به دلیل احتمال آسیب به جوانه‌ها و ورود بیماری‌ها، بهتر است تنها در شاخه‌های خشک و بیمار انجام شود.
جدول زمان‌بندی انواع هرس درخت پسته
| نوع هرس | زمان مناسب | هدف اصلی |
|---|---|---|
| فرم‌دهی | سال اول تا پنجم | ایجاد اسکلت قوی و فرم جامی مرکز باز |
| باردهی | پاییز تا اواخر زمستان | بهبود کیفیت محصول و کنترل سال‌آوری |
| اصلاحی | اواخر بهمن تا اسفند | جوان‌سازی و تغییر رقم درختان مسن |
| تابستانه | تابستان (موارد خاص) | حذف شاخه‌های خشک و بیمار |
بیشتر بخوانید: راهنمای کامل کاشت پسته صفر تا صد
مراحل هرس درخت پسته در سال‌های مختلف رشد
مراحل هرس درخت پسته با توجه به سن درخت متفاوت است و نقش مهمی در تقویت ساختار و افزایش بهره‌وری محصول دارد. با توجه به رشد کم قطر شاخه‌ها و حساسیت آن‌ها نسبت به باد، انجام هرس پسته از همان سال اول کاشت ضروری است.
سربرداری شاخه‌های اصلی و حذف پاجوش‌ها (سال اول)
در اولین زمستان پس از کاشت، هرس پسته برای حذف پاجوش‌ها و شاخه‌های ضعیف و بدون رشد انجام می‌شود. شاخه‌های پیوندی را معمولاً از ارتفاع ۹۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر سربرداری می‌کنند تا رشد شاخه‌های جانبی تحریک شود. در درختان غیرپیوندی که رشد کمتری دارند، حدود یک‌سوم تا نصف شاخه‌ها حذف می‌شود. همچنین حذف تمامی تنه‌جوش‌ها و پاجوش‌های اطراف پیوندک از اقدامات مهم این مرحله است.
انتخاب شاخه‌های اسکلت اصلی و شکل‌دهی جامی (سال دوم و سوم)
تابستان سال دوم، شاخه‌های جانبی جدید رشد می‌کنند که باید به فرم جامی هرس شوند. خردادماه بهترین زمان برای این کار است. از میان این شاخه‌ها، ۳ تا ۵ شاخه با پراکندگی مناسب به عنوان اسکلت اصلی انتخاب شده و سایر شاخه‌ها حذف می‌شوند. در زمستان سال دوم، شاخه‌های انتخابی را از ارتفاع ۲۵ تا ۳۵ سانتی‌متری سربرداری کرده و با کمک طناب فرم جامی مرکز باز ایجاد می‌شود. این روند در سال سوم نیز تکرار می‌شود و شاخه‌های ثانویه به ۲ تا ۳ شاخه ثالثیه کاهش می‌یابند که از ارتفاع ۶۰ سانتی‌متری سربرداری می‌شوند.
تثبیت فرم جامی و افزایش قطر شاخه‌ها (سال چهارم و پنجم)
در این سال‌ها هدف، بزرگ‌تر شدن تاج درخت و افزایش قطر شاخه‌هاست. شاخه‌های پر رشد و مستقیم تشویق به ادامه رشد می‌شوند و شاخه‌های باریک، بلند و عمودی حذف می‌گردند. در صورت رشد زیاد یک شاخه، از وسط بریده می‌شود تا شکل جامی حفظ شود. در پایان سال پنجم، فرم جامی مرکز باز تثبیت و استقرار می‌یابد.
هرس سبُک و حذف شاخه‌های ضعیف بارده (بعد از بلوغ درخت)
پس از اتمام هرس فرم‌دهی، درختان بالغ نیاز به هرس سبک دارند. معمولاً ۱۰ تا ۱۵ درصد تاج درخت هرس می‌شود، زیرا هرس پسته بیش از ۳۰ درصد باعث افزایش میوه‌های پوک می‌گردد. در درختان ضعیف‌تر هرس شدیدتری انجام می‌شود. در درختان بالای ۱۵ سال، بخش‌های بارده عمدتاً در تاج بالایی هستند و هرس باید بیشتر روی شاخه‌های فوقانی متمرکز شود.
جدول مراحل هرس درخت پسته بر اساس سن
| سال رشد درخت | فعالیت‌های هرس اصلی | اهداف اصلی |
|---|---|---|
| سال اول | سربرداری شاخه‌های پیوندی، حذف پاجوش | تقویت شاخه‌های جانبی، شکل‌دهی اولیه |
| سال دوم و سوم | انتخاب شاخه‌های اسکلت، هرس به فرم جامی | ایجاد اسکلت محکم و فرم مناسب |
| سال چهارم و پنجم | تثبیت فرم جامی، حذف شاخه‌های نامناسب | افزایش قطر شاخه‌ها و استقرار فرم |
| پس از بلوغ | هرس سبک، حذف شاخه‌های ضعیف | حفظ سلامت درخت و بهبود باردهی |
مقاله پیشنهادی: راهنمای کوددهی پسته: از صفر تا برداشت محصول بیشتر
خطاهای متداول هنگام هرس درخت پسته و توصیه‌های مهم
انجام هرس درخت پسته کاری حساس و تخصصی است که هر اشتباهی می‌تواند به کاهش کیفیت و کمیت محصول منجر شود. در ادامه، به بررسی مهم‌ترین خطاهایی که باغداران ممکن است مرتکب شوند و راهکارهای جلوگیری از آن‌ها می‌پردازیم.
انجام هرس در پاییز؛ زمان اشتباه و خطرناک
هرس درخت پسته در فصل پاییز یکی از رایج‌ترین خطاهاست که به شدت آسیب‌زا است. در این فصل، درخت در حالت استراحت قرار دارد و تحریک رشد شاخه‌های تازه موجب ضعف و آسیب‌پذیری بیشتر در برابر سرمای شدید می‌شود. پاییز فصل شروع یخبندان است و شاخه‌های تازه هرس شده فرصت کافی برای استحکام ندارند؛ بنابراین هرس در این زمان احتمال سرمازدگی و تلفات درختان را افزایش می‌دهد.
تفاوت جوانه‌های گل و رویشی را بشناسید
شناخت دقیق جوانه‌های گل از جوانه‌های رویشی یکی از اصول مهم هرس پسته موفق است. جوانه‌های رویشی معمولاً کشیده و باریک هستند و مسئول رشد شاخه و برگ می‌باشند، در حالی که جوانه‌های گل به شکل گرد و متورم دیده می‌شوند و وظیفه تشکیل گل و میوه دارند. در درختان بالغ، بیشتر جوانه‌های جانبی گل هستند، اما جوانه‌های انتهایی و ۱-۲ جوانه زیر آن رویشی محسوب می‌شوند که باید در هرس مورد توجه قرار گیرند.
اجتناب از هرس بیش از حد در سال‌های ابتدایی
هرس زیاد در سال‌های اولیه عمر درخت پسته باعث تأخیر در رسیدن به باردهی می‌شود. در این دوره، هدف اصلی حذف شاخه‌های خشک، بیمار و ضعیف است و نباید بیش از حد شاخه‌های سالم را قطع کرد. هرس تابستانه نیز بهتر است تنها محدود به حذف شاخه‌های آسیب‌دیده و خشک باشد تا درخت جوان انرژی لازم برای رشد طبیعی را حفظ کند.
استفاده از ابزار مناسب و بهداشتی
ابزار هرس درخت پسته یکی از عوامل مهم در حفظ سلامت باغ است. استفاده از ابزار آلوده و غیراستاندارد می‌تواند بیماری‌ها و عفونت‌ها را بین درختان منتقل کند. ضدعفونی کردن مرتب تیغه‌ها قبل و بعد از هرس، یک نکته کلیدی در جلوگیری از شیوع بیماری‌هاست. همچنین، هنگام برش شاخه‌ها باید فاصله ۲ تا ۳ میلی‌متری از تنه رعایت شود؛ زیرا بریدن شاخه‌ها همسطح با تنه باعث آسیب به بافت‌های داخلی و افزایش خطر ورود قارچ‌های بیماری‌زا می‌گردد.
نتیجه‌گیری | زومکشت
هرس درخت پسته به طور دقیق و به‌موقع تأثیر مهمی بر افزایش کیفیت و کمیت محصول دارد. بهترین زمان هرس پسته، دوره خواب زمستانی پس از ریزش برگ‌هاست. هرس‌های مختلف شامل فرم‌دهی در سال‌های اولیه، هرس باردهی در درختان بالغ، هرس اصلاحی برای جوان‌سازی و هرس تابستانه برای حذف شاخه‌های خشک است. رعایت نکات تخصصی مانند تشخیص صحیح جوانه‌ها و پرهیز از هرس پاییزه، به کنترل سال‌آوری و کاهش آفات کمک می‌کند. در نهایت، هرس موفق نیازمند دانش و تجربه است تا عمر درختان افزایش یافته و محصول با کیفیت‌تری حاصل شود.
سوالات متداول
زمان مناسب هرس، دوره خواب زمستانی پس از ریزش برگ‌ها تا قبل از بیداری درخت است.
برای ایجاد اسکلت قوی و شکل‌دهی مناسب تاج درخت و افزایش باردهی آینده.
برای حذف شاخه‌های خشک، بیمار و مزاحم در درختان جوان و بالغ استفاده می‌شود.
باعث تأخیر در میوه‌دهی و کاهش کیفیت محصول می‌شود.
با حذف شاخه‌های خشک و آلوده، منبع آلودگی و تخم‌ریزی آفات کاهش می‌یابد.
