دلایل اصلی پوکی پسته و روش های پیشگیری

سوالات متداول

کشاورزی

پوکی پسته یکی از چالش‌های مهمی است که ما به عنوان پسته‌کاران با آن مواجه هستیم. پسته به عنوان محصولی با ارزش اقتصادی بالا و به عنوان طلای سبز شناخته می‌شود، اما گاهی میزان پوکی به حدی بالا می‌رود که به کشاورزان آسیب جدی می‌رساند. تحقیقات نشان می‌دهد در صورت گرده‌افشانی نامناسب، ممکن است تا ۹۰ درصد محصول پسته پوک شود.

ما در این مقاله به بررسی دقیق عوامل مختلفی می‌پردازیم که باعث پوکی پسته می‌شوند. از گرده‌افشانی ناقص گرفته تا عوامل محیطی مانند گرما و خشکی، کمبود عناصر غذایی، و آفات و بیماری‌ها. بنابراین، با ما همراه باشید تا راهکارهای مؤثری برای پیشگیری از این مشکل اقتصادی مهم ارائه دهیم.

گرده‌افشانی ناقص و تأثیر آن بر پوکی پسته

گرده‌افشانی یکی از حیاتی‌ترین مراحل در چرخه تولید پسته است. اگر این فرآیند به‌درستی انجام نشود، ممکن است تا ۹۰ درصد محصول پوک شود یا اصلاً خوشه‌بندی تشکیل نگردد. بنابراین، می‌توان گفت عدم گرده‌افشانی مهم‌ترین علت پوکی پسته محسوب می‌شود.

نقش گرده‌افشانی در تشکیل مغز پسته

گرده‌افشانی به منظور عمل لقاح و تشکیل میوه انجام می‌شود. با انتقال دانه‌های گرده از گل‌های درخت نر به گل‌های درخت ماده، عمل لقاح صورت می‌گیرد. درصورتی‌که این فرآیند کامل نباشد، ریزش گل اتفاق می‌افتد و اگر میوه‌ای هم تشکیل شود، در مراحل اولیه ریزش می‌کند یا پوک می‌شود. ریزش گل‌های گرده‌افشانی نشده معمولاً ظرف مدت ۳ تا ۴ هفته پس از مرحله‌ی اتمام گل انجام می‌گیرد.

پوکی پسته در اثر دو عامل اصلی رخ می‌دهد: عدم گرده‌افشانی یا گرده‌افشانی ناقص. در گرده‌افشانی ناقص، پراکنش دانه گرده انجام شده ولی به دلایلی گرده به تخمک نرسیده است.

گرده‌افشانی طبیعی در مقابل مصنوعی

در گرده‌افشانی طبیعی، باد تنها عامل انتقال دانه‌های گرده است. حشرات نقش مهمی در گرده‌افشانی پسته ندارند زیرا گل‌های پسته فاقد گلبرگ و شهد هستند و برای حشرات جذابیتی ندارند.

به همین دلیل، اگر گرده‌افشانی طبیعی درخت پسته به‌درستی انجام نشود، می‌توانیم از گرده‌افشانی مصنوعی استفاده کنیم. در این روش، شاخه‌هایی از درخت نر که هم گل قرمز و هم گل زرد دارند انتخاب و جدا می‌شوند. پس از جدا کردن شاخه‌های گل نر، آن‌ها را در بطری آب گذاشته و در هر منطقه از باغ در جهت وزش باد به درختان ماده آویزان می‌کنیم. شاخه‌های جداشده قادرند بین ۲۰ تا ۳۰ روز زنده مانده و سبز بمانند و به‌خوبی عمل گرده‌افشانی را انجام دهند.

نسبت مناسب درخت نر به ماده

نسبت مناسب پایه‌های نر و ماده در یک باغ، مهم‌ترین عامل در گرده‌افشانی پسته است. استاندارد جهانی برای نسبت تعداد درختان نر به ماده هشت به یک (یعنی به ازای هر ۸ درخت ماده یک درخت نر) و نهایتاً یازده به یک است. با این حال، در کشور ما معمولاً نسبت ۱:۲۵ اجرا می‌شود.

متأسفانه در برخی باغات پسته کشور، تعداد درختان نر بسیار کم است که درصد گرده‌افشانی مؤثر را کاهش می‌دهد. نقش درختان نر در گرده‌افشانی پسته بسیار مهم است و اگر تعداد آن‌ها در باغ کم باشد، نباید انتظار عملکرد مناسب را داشت.

نقل قول:

Many trees, including pistachios, require both a male and a female tree to make a connection in the spring, thereby producing nuts. If you never get any pistachios, you probably don’t have both sexes of trees. If you’ve had nuts before, then there could be a few reasons why it didn’t work this year. “Source“

ترجمه: بسیاری از درختان، از جمله پسته، برای ایجاد پیوند در بهار و در نتیجه تولید آجیل، به هر دو درخت نر و ماده نیاز دارند. اگر هرگز پسته نمی‌گیرید، احتمالاً هر دو جنس درخت را ندارید. اگر قبلاً آجیل داشته‌اید، ممکن است چند دلیل وجود داشته باشد که چرا امسال این روش جواب نداده است.

تأثیر شرایط جوی در زمان گرده‌افشانی

شرایط آب و هوایی تأثیر بسزایی در موفقیت گرده‌افشانی دارد. بهترین دما برای گرده‌افشانی بین ۱۵ تا ۲۲ درجه سانتی‌گراد است. دمای بالاتر از ۳۲ درجه سانتی‌گراد در زمان گرده‌افشانی زیان‌آور بوده و باعث از بین رفتن مادگی می‌شود.

رطوبت بالا و بارندگی باعث خیس شدن گرده‌ها و عدم پراکنش آن‌ها می‌شود. علاوه‌بر این، کلاله گل‌های ماده نیز توانایی پذیرش گرده را به دلیل خیس شدن سطح کلاله از دست می‌دهند. در صورت بالا بودن رطوبت بیشتر از ۶۰ درصد در فصل بهار، اختلال در گرده‌افشانی ایجاد می‌شود.

درخت پسته به دوره‌ی سرما در زمستان نیاز دارد تا بتواند در بهار به‌طور مناسب گل‌دهی کند. در صورتی که درختان پسته به اندازه کافی در هوای سرد نباشند، گل‌دهی و لقاح به درستی انجام نمی‌شود و درنتیجه منجر به پر نشدن مغز می‌شود.

بیشتر بدانید: ارقام پسته در ایران و خصوصیات هرکدام

تأثیر عوامل محیطی مانند گرما و خشکی

عوامل محیطی نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت و میزان پوکی پسته دارند. تحقیقات نشان می‌دهد که شرایط محیطی نامناسب می‌تواند حتی پس از گرده‌افشانی موفق نیز باعث پوکی شود.

گرمای شدید و سقط جنین

دمای هوا یکی از عوامل کلیدی در پاسخ به سؤال «چرا پسته پوک می‌شود؟» است. مناسب‌ترین دمای محیط برای رشد پسته بین ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد است. درجه حرارت بیش از حد در طول دوره تشکیل میوه منجر به سقط جنین یا پوکی پسته می‌شود. اگرچه درخت پسته تا حدودی به گرما مقاوم است، اما دمای بالای ۴۲ درجه باعث سوختگی شدید و پوکی پسته می‌گردد.

در سال ۹۶، حدود ۳۲ درصد محصول پسته منطقه رفسنجان به دلیل گرمای شدید پوک شدند. آمار نشان می‌دهد میزان پوکی در ارقام مختلف متفاوت بوده است: پسته اکبری ۳۶ درصد، پسته احمد آقایی ۳۰ درصد، و پسته کله قوچی و فندقی ۳۳ درصد. بنابراین، تأثیر گرما بر پوکی پسته یکی از چالش‌های جدی در صنعت پسته‌کاری محسوب می‌شود.

تنش خشکی و شوری خاک

علاوه بر گرما، دو تنش شوری و خشکی نیز از عوامل مهم پوکی پسته هستند. درختان پسته اگرچه تا حدودی مقاوم به کم‌آبی هستند، اما نباید دوره‌های آبیاری آن‌ها طولانی شود. این موضوع می‌تواند منجر به پوکی محصول و درنهایت خشکیدگی درخت گردد.

تنش شوری یکی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین تنش‌های خسارت‌زا در مناطق خشک و نیمه‌خشک است. از آنجا که پسته بیشتر در این مناطق کشت می‌شود، شوری خاک یکی از عوامل محدودکننده عملکرد محصول پسته به شمار می‌آید. شوری باعث کاهش توانایی ریشه برای جذب آب و همچنین کاهش جذب مواد غذایی به‌ویژه کلسیم و پتاسیم می‌شود.

نقش سرمای زمستان در گل‌دهی مناسب

درخت پسته برای رشد مطلوب و باردهی اقتصادی به دوره سرما در زمستان نیاز دارد. طی فصول پاییز و زمستان، این درختان به ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ ساعت دمای ۲ تا ۷ درجه سانتی‌گراد نیاز دارند. در صورتی که درختان پسته به اندازه کافی در هوای سرد نباشند، گل‌دهی و لقاح به درستی انجام نمی‌شود و درنتیجه منجر به پر نشدن مغز می‌شود.

عدم تأمین نیاز سرمایی در پسته موجب کاهش رشد میانگره‌ای، کاهش تعداد برگچه، کاهش سطح برگ، افزایش درصد برگ‌های غیرطبیعی، کاهش تولید گرده، ریزش زیاد جوانه‌ها، تأخیر در گل‌دهی و در نهایت تشکیل میوه کم می‌شود. حتی پدیده گرمایش جهانی می‌تواند این مشکل را در آینده تشدید کند، زیرا پیش‌بینی می‌شود دمای متوسط در دهه‌های آینده ۱.۵ تا ۴.۵ درجه افزایش یابد.

بیشتر بخوانید: برداشت پسته در زمان مناسب به روش اصولی

نقش تغذیه، آبیاری و هرس در کاهش پوکی پسته

مدیریت صحیح باغات پسته با تمرکز بر تغذیه، آبیاری و هرس می‌تواند درصد پوکی پسته را به طور چشمگیری کاهش دهد. این سه عامل مدیریتی در کنترل باغدار قرار دارند و با رعایت اصول صحیح، می‌توان از پوکی پسته جلوگیری کرد.

کمبود عناصر غذایی مانند بور، روی و پتاسیم

کمبود عناصر معدنی ضروری یکی از مهم‌ترین دلایل پوکی پسته است. عنصر بور نقش اساسی در جوانه‌زنی دانه گرده و افزایش رشد لوله گرده دارد. چنانچه مقدار بور به کمتر از ۱۲۰ میلی‌گرم بر لیتر برسد، عارضه پوکی رخ می‌دهد.

روی نیز از عناصر مهم برای توسعه مغز پسته است. کمبود آن می‌تواند منجر به کوچک شدن برگ‌ها و پر نشدن مغز پسته شود. محلول‌پاشی روی و بور قبل از تورم جوانه‌ها (فروت‌ست) بسیار مؤثر است.

پتاسیم مهم‌ترین عنصر برای رشد و درشتی مغز پسته است، زیرا باعث حرکت مواد قندی از برگ به میوه می‌شود. بنابراین، برای کاهش پوکی پسته، استفاده از کودهای سیلیکات پتاسیم توصیه می‌شود که مقاومت بافت‌های گیاهی را در برابر تنش‌های زیستی مانند گرما و همچنین آفات و بیماری‌ها افزایش می‌دهد.

آبیاری نامنظم در مراحل حساس رشد

مدیریت نادرست آبیاری باعث کاهش شدید عملکرد به علت پوکی پسته می‌شود. درخت پسته جهت رشد و تولید مناسب به حدود ۱۰۰ سانتی‌متر ارتفاع آب آبیاری در طول فصل رشد (از اسفند تا مهر ماه) نیاز دارد.

دو مرحله تشکیل مغز پسته و پر شدن آن نسبت به سایر مراحل، به آبیاری نامنظم و ناکافی حساس‌تر هستند. بیش از نیمی از آب مورد نیاز سالانه، در فصل تابستان به مصرف درخت می‌رسد. به همین دلیل، در زمان گلدهی (عموماً فروردین ماه) و زمان پر شدن مغز (عموماً تیرماه) باید آبیاری کافی انجام شود.

در شرایط کم‌آبی، درخت پسته به طور طبیعی مانع از رشد مغز برخی از پسته‌ها می‌شود. علاوه بر این، کمبود آب باعث کمبود عناصر غذایی در درخت پسته می‌شود، زیرا عناصر ماکرو حرکت توده‌ای دارند و حرکت آن‌ها بسیار وابسته به میزان آب موجود در خاک است.

هرس فرم‌دهی و باردهی برای بهبود عملکرد

هرس درخت در پوکی پسته تأثیر بسیار زیادی دارد. هرس صحیح باعث می‌شود در زمان باردهی بر اثر وزن خوشه‌ها، شاخه‌ها دچار شکستگی نشوند.

انواع هرس درختان پسته شامل هرس فرم‌دهی، سربرداری، تنک شاخه و باردهی است. هرس باردهی درخت پسته به دو صورت انجام می‌شود: هرس سربرداری و هرس تنک سرشاخه. هرس سربرداری باعث می‌شود که شاخه‌های ۳ تا ۵ ساله شروع به تولید جوانه‌های جانبی از محل بریدگی کنند و طول شاخه‌های یک ساله بلند کاهش یابد، در نتیجه میزان باردهی افزایش و رشد رویشی کاهش می‌یابد.

بهترین زمان برای هرس درختان پسته، زمستان است، زیرا درخت در خواب کامل قرار دارد. عملیات هرس باید بعد از ریزش برگ شروع و قبل از تورم جوانه‌ها به پایان برسد.

آفات و بیماری‌ها به عنوان عامل پنهان پوکی پسته

آفات و بیماری‌های درختان از عوامل پنهانی هستند که باعث پوکی پسته می‌شوند. گاهی با وجود گرده‌افشانی مناسب و شرایط محیطی خوب، باز هم با پوکی پسته مواجه می‌شویم. در این مواقع، آفات و بیماری‌ها اغلب متهم اصلی هستند.

آفات مکنده مانند پسیل و سن

پسیل پسته یکی از خطرناک‌ترین آفات درختان پسته است. این حشره با تغذیه از برگ‌ها، میوه‌ها و جوانه‌ها منجر به از بین رفتن محصول و افزایش درصد پوکی می‌شود. بیشترین زمان خسارت پسیل از خرداد تا مردادماه است، زیرا این زمان مصادف با تشکیل میوه‌ها در درخت پسته است. نسل‌های دوم و سوم این آفت خطرناک‌ترین نسل برای باغات پسته محسوب می‌شوند.

سن‌ها و سنک‌ها نیز از آفات مکنده‌ای هستند که با سوراخ کردن پوست پسته و تغذیه از میوه، مانع رشد مغز پسته می‌شوند. این آفات پوست پسته را سوراخ کرده و با تغذیه از میوه، باعث پوکی می‌شوند. در واقع، سن‌ها علاوه بر آسیب مستقیم، ناقل بیماری ماسوی نیز هستند که باعث ایجاد ماده‌ای چسبناک و سفید بین پوست استخوانی و مغز پسته می‌شود.

بیماری‌های قارچی و باکتریایی

پژمردگی ورتیسیلیومی یکی از مهم‌ترین بیماری‌های قارچی پسته است که توسط قارچ Verticillium dahliae ایجاد می‌شود. این بیماری از طریق ریشه، گیاه را آلوده می‌کند و آوندهای چوبی را مسدود می‌سازد. علائم آن شامل زرد شدن برگ‌ها، تغییر رنگ بافت‌های آوندی و توقف رشد است.

بیماری گموز (پوسیدگی طوقه) نیز از بیماری‌های مخرب درختان پسته است که در باغ‌هایی با بافت خاک سنگین یا نیمه‌سنگین بیشتر مشاهده می‌شود. این بیماری با حمله به ریشه، طوقه و پایه تنه، منجر به زوال یا مرگ درختان می‌شود.

مقاله مرتبط: مهم ترین آفات پسته و روش‌های کنترل و درمان آن‌ها

راهکارهای کنترل آفات بدون آسیب به گرده‌افشانی

استفاده بیش از حد از سموم و انتخاب زمان نامناسب برای سمپاشی نه‌تنها آفات را از بین نمی‌برد، بلکه باعث افزایش مقاومت آن‌ها می‌شود. بنابراین، مدیریت تلفیقی آفات بهترین روش مبارزه است:

• کنترل مکانیکی: استفاده از کارت‌های چسبنده زردرنگ در اواسط فروردین و اواخر تیرماه برای به دام انداختن پسیل
• کنترل بیولوژیک: حمایت از دشمنان طبیعی مانند کفشدوزک‌ها که تخم و پوره‌های پسیل را شکار می‌کنند
• مدیریت باغی: هرس مناسب، وجین علف‌های هرز، جمع‌آوری و انهدام میوه‌های آلوده و پوک

همچنین، عدم استفاده از ارقام حساس به پسیل (مانند احمد آقایی، اکبری و کله قوچی) و اجتناب از کاشت درختان پسته در خاک‌های شنی می‌تواند به کاهش جمعیت آفات کمک کند. آبپاشی با آب سرد روی درختان نیز می‌تواند باعث مرگ پوره‌های پسیل شود.

نتیجه‌گیری | زومکشت

پوکی پسته نتیجه‌ای از ترکیب چند عامل است؛ مهم‌ترین آن، گرده‌افشانی ناقص است که می‌تواند تا ۹۰ درصد محصول را تحت تأثیر قرار دهد. شرایط محیطی نامساعد، تغذیه ناکافی، آبیاری نامنظم و آفات نیز در افزایش پوکی نقش دارند. برای پیشگیری، باید نسبت مناسب درختان نر به ماده رعایت شود، تغذیه با عناصر کلیدی مانند بور، روی و پتاسیم تقویت گردد و آبیاری منظم، هرس اصولی و کنترل آفات به‌درستی انجام شود. کاهش پوکی پسته نیازمند مدیریت دقیق و مستمر است که به افزایش سود و کیفیت محصول منجر می‌شود.