آیا می‌دانستید یک کفشدوزک بالغ می‌تواند تا ۲۰۰۰ شته را در طول عمر خود از بین ببرد؟ حشرات مفید کشاورزی نقش حیاتی در کنترل طبیعی آفات و بیماری‌ها ایفا می‌کنند و دسته‌بندی‌های مختلفی از شکارچیان قهار گرفته تا گرده‌افشان‌ها دارند.
زنبورعسل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گرده‌افشان‌ها، تأثیر بسزایی بر تولیدات کشاورزی دارد و کاهش جمعیت آنها می‌تواند به محصولات کشاورزی آسیب جدی وارد کند. از طرفی دیگر، حشرات مفید کشاورزی مانند بالتوری سبز با بدن ظریف و سبزرنگ خود، به‌طور طبیعی در کنترل آفات مزرعه نقش مهمی ایفا می‌کنند.
بنابراین، افزایش جمعیت دشمنان طبیعی آفات می‌تواند روشی مؤثر در کاهش مصرف سم، کاهش خسارت محصول و حفظ کیفیت و سلامت محصولات باشد. همچنین، مخلوط کردن گیاهان گل‌دهنده با سبزی‌ها و درختان میوه، بسیاری از شکارگرهای آفت مانند زنبورهای پارازیت، مگس‌های درجاپرزن و بالتوری‌ها را تقویت می‌کند. در این مقاله، با ۱۲ مورد از حشرات مفید کشاورزی که هر کشاورز باید بشناسد آشنا خواهید شد.
آفات کشاورزی و زراعی: معرفی انواع آفات، روش‌های مبارزه
حشرات مفید کشاورزی
زنبور عسل (Apis mellifera)
زنبور عسل یکی از قدیمی‌ترین ساکنان زمین است که حتی پیش از آنکه انسان موجودیت خود را در زمین تثبیت کند وجود داشته است. این حشره فوق‌العاده با ساختار اجتماعی پیچیده، یکی از مهم‌ترین حشرات مفید کشاورزی محسوب می‌شود.
ویژگی‌های زیستی زنبور عسل
زنبور عسل که با نام علمی Apis mellifera شناخته می‌شود، دارای بدنی سه قسمتی شامل سر، سینه و شکم است. بدن این حشره پوشیده از موهای مختلف است که به جمع‌آوری گرده و انتقال آن کمک می‌کند. زنبورها به صورت اجتماعی در کلنی‌هایی زندگی می‌کنند که شامل ملکه، کارگران و زنبورهای نر هستند.
زنبور ملکه، مهم‌ترین زنبور کندو است که وظیفه تخم‌گذاری و رهبری کلنی را بر عهده دارد. زنبورهای کارگر که همانند ملکه ماده هستند، مسئولیت جمع‌آوری گرده از گل‌ها و محافظت از کندو را دارند. همچنین زنبورهای عسل یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های ارتباطی را در میان حشرات دارند که شامل دو روش اصلی رقص و فرومون می‌شود.
نقش زنبور عسل در گرده‌افشانی
بی‌تردید مهم‌ترین نقش زنبور عسل در طبیعت، گرده‌افشانی است. گرده‌افشانی فرایندی است که طی آن دانه‌های گرده (سلول‌های جنسی نر) از پرچم یک گل به مادگی همان گل یا گل دیگری از همان گونه منتقل می‌شود. بر اساس تحقیقات، سهم زنبور عسل در گرده‌افشانی بالغ بر ۹۰ درصد است.
در صورت استفاده صحیح و موثر از زنبورعسل، این حشره به تنهایی سهمی معادل ۸۰٪ و سایر حشرات سهمی معادل ۲۰٪ در گرده‌افشانی دارند. بدون حضور زنبور عسل، تولید محصولات زراعی و درختان میوه به میزان حدود ۵۰ تا ۸۰ درصد کاهش می‌یابد.
طبق بررسی‌های انجام شده، ارزش زنبور عسل در افزایش تولیدات زراعی و باغی ایران، ۹۰ برابر ارزش ریالی تولیدات مستقیم کلنی‌های این حشره بوده است. به همین دلیل در بسیاری از کشورها، کشاورزان برای کلنی‌های زنبورعسل هزینه‌ای حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ دلار پرداخت می‌کنند.
شرایط زیستی مناسب برای زنبور عسل
برای پرورش موفق زنبور عسل، محیط باید از لحاظ شهد و گرده فراوان مناسب باشد. شرایط آب و هوایی میانه (نه خیلی گرم و نه خیلی سرد) و به دور از بادهای شدید، باران مداوم و مه آلودگی هوا برای فعالیت زنبورها ضروری است.
وجود منبع آب سالم در فاصله حداکثر ۵۰ متری زنبورستان و دوری از آلودگی‌های صوتی و بوهای نامطلوب مانند گاوداری‌ها، مرغداری‌ها و کارخانجات شیمیایی اهمیت زیادی دارد. زنبورستان باید حداقل ۶ کیلومتر با سایر زنبورستان‌ها فاصله داشته باشد.
بهترین مکان برای استقرار زنبورستان، باغ یا مزرعه بزرگی است که محصول آن باید توسط زنبور عسل گرده‌افشانی شود. افزون بر این، رعایت بهداشت و تغذیه مناسب برای سلامت زنبورها بسیار مهم است.
زنبور بامبل (Bombus spp)
زنبورهای بامبل با موهای پُرپشت و بدن درشت خود، یکی از مهم‌ترین حشرات مفید کشاورزی به شمار می‌روند. این زنبورها از جنس Bombus و خانواده Apidae هستند که تاکنون ۲۵۰ گونه از آنها شناسایی شده است.
ویژگی‌های زیستی زنبور بامبل
زنبورهای بامبل از پرشمارترین گونه‌های زنبور در اروپا محسوب می‌شوند. این حشرات دارای بدنی گرد با موهای نرم هستند که باعث می‌شود ظاهری مبهم و پشمالو داشته باشند. زنبورهای بامبل نسبت به زنبور عسل بزرگتر بوده و رنگ‌های قهوه‌ای و مشکی متمایزی روی بدنشان دیده می‌شود. راه‌راه‌های زرد روشن روی بدن این زنبورها، شناسایی آنها را در کوتاه‌ترین زمان ممکن می‌سازد.
یکی از ویژگی‌های بارز زنبور بامبل، توانایی فعالیت در دماهای پایین است. این زنبورها قادرند بال‌های خود را برای پرواز در دمای پایین گرم کنند. همچنین از نخستین زنبورانی هستند که در فصل بهار مشاهده می‌شوند. زنبورهای بامبل عسل تولید می‌کنند، اما مقدار آن بسیار اندک است و تنها برای مصرف کندو کفایت می‌کند.
نقش زنبور بامبل در کشاورزی
زنبورهای بامبل نقش بی‌بدیلی در گرده‌افشانی گیاهان دارند. بر اساس تحقیقات، این زنبورها تقریباً دو سوم کل گرده‌افشانی در کشور را انجام می‌دهند. امروزه در اغلب گلخانه‌ها، تولیدکنندگان محصولات از زنبور بامبل برای افزایش عمل گرده‌افشانی استفاده می‌کنند.
برخلاف سایر حشرات، زنبورهای بامبل در شرایط آب و هوایی نامساعد فعال می‌مانند. آنها حتی در روزهای مه‌آلود، ابری و بارانی به کار خود ادامه می‌دهند و به راحتی در باد تا سرعت ۴۰ مایل در ساعت توانایی پرواز دارند. کاربرد زنبورهای بامبل در گلخانه‌ها موجب افزایش حداقل ۲۰ درصدی عملکرد محصولات گلخانه‌ای می‌شود.
یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد زنبور بامبل این است که فقط گل‌هایی را که به رسیدگی فیزیولوژیک رسیده و بوی خاصی از خود ترشح می‌کنند، بازدید می‌کند. علاوه بر این، گل‌های بدون شهد مانند گل گوجه فرنگی و کیوی را که برای زنبور عسل چندان جذاب نیستند، به خوبی گرده‌افشانی می‌کنند.
مقایسه با زنبور عسل
زندگی اجتماعی زنبور عسل و زنبور بامبل تفاوت‌های چشمگیری دارد. زنبور عسل در کلنی‌های بزرگ با هزاران کارگر و ملکه زندگی می‌کند، اما کلنی زنبورهای بامبل کوچکتر است. ملکه بامبل برخلاف ملکه زنبور عسل، لانه می‌سازد، تخم می‌گذارد و از دیگر زنبورها مراقبت می‌کند.
تفاوت دیگر در چرخه زندگی فصلی است. ملکه زنبور عسل به خواب زمستانی می‌رود، درحالی‌که ملکه زنبور بامبل به خواب زمستانی نمی‌رود و در فصل زمستان تمامی زنبوران بامبل به فعالیت خود ادامه می‌دهند. از نظر دفاعی نیز، زنبور عسل تنها یک بار قادر است نیش بزند، اما زنبور بامبل می‌تواند چندین بار نیش بزند.
هر دو گونه در معرض تهدیدهای زیست‌محیطی جدی مانند کاهش زیستگاه‌های طبیعی، استفاده بی‌رویه از سموم کشاورزی، بیماری‌ها و تغییرات اقلیمی قرار دارند.
کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای
کفشدوزک‌های هفت‌نقطه‌ای با پوشش بال قرمز زیبا و هفت خال سیاه روی آنها، از محبوب‌ترین حشرات مفید کشاورزی هستند. این حشرات کوچک اما قدرتمند با نام علمی Coccinella septempunctata شناخته می‌شوند و نقش بسزایی در کنترل بیولوژیک آفات دارند.
ویژگی‌های زیستی کفشدوزک
کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای حشره‌ای از راسته سخت‌بالپوشان است که طول آن به ۵ تا ۸ میلی‌متر می‌رسد. روی هر بال‌پوش قرمز رنگ، سه خال سیاه و یک خال دیگر در محل اتصال دو بال وجود دارد که مجموعاً هفت خال را تشکیل می‌دهند. این کفشدوزک‌ها دارای دو شاخک هستند که به کمک آنها می‌توانند بو را احساس کنند.
چرخه زندگی کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای شامل مراحل تخم، لارو، شفیره و حشره کامل است. لاروهای این حشره تیره‌رنگ و شبیه تمساح کوچک با سه جفت پای برجسته هستند که معمولاً در چهار مرحله لاروی طی دوره ۲۰ تا ۳۰ روزه رشد می‌کنند. لاروهای بزرگ قادرند تا ۱۲ متر برای جستجوی طعمه حرکت کنند.
نقش کفشدوزک در کنترل شته‌ها
کفشدوزک‌های هفت‌نقطه‌ای دشمنان طبیعی بسیاری از آفات کشاورزی هستند. این حشرات مفید کشاورزی عمدتاً از شته‌ها تغذیه می‌کنند، اما کنه‌ها، مگس‌های سفید، شپشک‌ها، تریپس‌ها، تخم پروانه‌ها و لارو برخی حشرات نیز در فهرست غذایی آنها قرار دارند.
قدرت شکارگری این حشرات فوق‌العاده است. یک کفشدوزک بالغ می‌تواند روزانه تا ۵۰ شته را شکار کند و هر کفشدوزک در طول عمر خود قادر است تا ۵۰۰۰ شته را از بین ببرد. همچنین لاروهای این حشره نیز بسیار پرخور بوده و می‌توانند هم‌وزن بدن خود در یک روز شته بخورند. هر لارو در طول دوره رشد خود بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ شته مصرف می‌کند.
کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای از حدود ۵۰ نوع شته تغذیه می‌کند و به همین دلیل آن را پلی‌فاژ می‌نامند. این ویژگی باعث شده تا این حشره به یکی از مهم‌ترین عوامل کنترل بیولوژیک در کشاورزی تبدیل شود.
شرایط زیستی مناسب برای کفشدوزک
کفشدوزک‌های هفت‌نقطه‌ای در زمستان در پناهگاه‌هایی مانند زیر پوست درختان و شکاف دیوارها به سر می‌برند. با فرا رسیدن بهار و رسیدن دما به ۱۲ درجه سانتی‌گراد، از پناهگاه‌ها خارج شده و شروع به تغذیه می‌کنند.
دمای مناسب برای فعالیت و تکثیر این حشرات بین ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد است. در این شرایط، حشرات مفید کشاورزی بالغ پس از جفت‌گیری و گذشت حدود ۴ روز شروع به تخم‌گذاری می‌کنند. تخم‌ها به صورت دسته‌ای (۵۰ تا ۱۰۰ عدد) زیر برگ‌های گیاهان قرار می‌گیرند.
بر اساس مطالعات، طول کل دوره پیش از بلوغ کفشدوزک در دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد حدود ۱۴ روز و طول عمر حشرات کامل نر و ماده به ترتیب حدود ۱۵ تا ۳۵ روز و ۱۹ تا ۲۵ روز است. برای جذب کفشدوزک‌ها به مزرعه، کاشت گیاهان گلدار و ایجاد محیط مناسب برای زمستان‌گذرانی آنها مؤثر است.
آفات درخت انگور: بهترین راه مبارزه و شناسایی
بالتوری سبز (Chrysopa)
بالتوری سبز با چشمان طلایی درخشان و بال‌های توری ظریف، یکی از مؤثرترین شکارچیان طبیعی در اکوسیستم‌های کشاورزی محسوب می‌شود. این حشره که جزو حشرات مفید کشاورزی می باشد با نام علمی Chrysoperla carnea، عضوی از خانواده Chrysopidae در راسته بالتوری‌ها است که به دلیل عملکرد فوق‌العاده در کنترل بیولوژیک آفات، توجه ویژه کشاورزان را به خود جلب کرده است.
ویژگی‌های زیستی بالتوری
بالتوری سبز حشره‌ای با طول ۱ تا ۱.۸ سانتی‌متر است که دارای بال‌های بسیار ظریف و متمایز، شاخک‌های بلند و چشمان طلایی یا مسی رنگ می‌باشد. این حشره دارای دگردیسی کامل و چرخه زندگی شامل پنج مرحله تخم، لارو، شفیره، شفیره متحرک و حشره کامل است. تخم‌های بالتوری به اندازه حدود ۱ میلی‌متر روی پایه‌های ابریشمی قرار می‌گیرند که پس از ۳ تا ۴ روز در دمای ۲۷ درجه سانتی‌گراد تفریخ می‌شوند.
لاروهای بالتوری که به «شیرشته» معروف هستند، دارای بدن دوکی شکل با آرواره‌های بلند و قوسی شکل می‌باشند و طی سه مرحله لاروی رشد می‌کنند. طول دوره لاروی در دمای ۲۷ درجه سانتی‌گراد حدود ۶ تا ۷ روز است و پس از آن، لارو درون یک پیله ابریشمی کروی به قطر حدود ۳ تا ۴ میلی‌متر به شفیره تبدیل می‌شود.
نقش بالتوری در کنترل آفات نرم‌بدن
لاروهای بالتوری سبز بسیار پرخور بوده و از بندپایان کوچک با بدن نرم تغذیه می‌کنند. طعمه‌های آنها شامل شته‌ها، شپشک‌ها، زنجرک‌ها، مگس‌های سفید، پسیل‌ها، تریپس‌ها، تخم‌های پروانه‌ها و کنه‌ها می‌باشد. یک لارو بالتوری می‌تواند بیش از ۱۰۰۰ عدد کنه یا تریپس یا حدود ۵۰۰ عدد شته را در طول دوره لاروی خود شکار کند.
قدرت شکارگری این حشره به‌ویژه در لارو سن سوم بسیار بالاست، به‌طوری‌که حدود ۷۰ درصد مجموع شکارهای مصرف شده در دوره لاروی به این مرحله مربوط می‌شود. استفاده از بالتوری سبز در برنامه‌های کنترل بیولوژیک می‌تواند جمعیت آفات را تا ۹۰ درصد کاهش دهد.
نحوه پرورش بالتوری
برای پرورش بالتوری سبز دو روش اصلی وجود دارد:
- پرورش انفرادی: در این روش، از قاب‌های مشبک یا حجره‌دار استفاده می‌شود. در هر حجره ۲ تا ۳ عدد تخم بالتوری به همراه مقداری تخم میزبان آزمایشگاهی (مانند تخم بید غلات) قرار می‌گیرد. این روش همخواری بین لاروها را کاهش می‌دهد اما بازدهی کمتری دارد.
- پرورش گروهی: در این روش، لاروها در ظروف بزرگتر پرورش می‌یابند. برای کاهش همخواری، از موادی مانند لاشه بید غلات برای پر کردن داخل ظروف استفاده می‌شود که هم به‌عنوان پناهگاه و هم به‌عنوان غذا عمل می‌کند.
برای تغذیه حشرات کامل، از مخلوط مخمر نان، عسل و شکر به شکل خمیر استفاده می‌شود. حشرات ماده در طول عمر خود (حدود ۲ ماه) به‌طور متوسط ۳۰۰ تا ۴۰۰ تخم می‌گذارند.
زنبور براکونید (Braconidae)
زنبور براکونید دومین عامل پرکاربرد در کنترل بیولوژیک آفات کشاورزی در ایران پس از زنبورهای تریکوگراما است. این زنبورهای کوچک اما قدرتمند از خانواده Braconidae هستند که حدود ۱۵۰۰۰ گونه مختلف با ارزش زیاد از نظر کنترل طبیعی و بیولوژیک را شامل می‌شوند.
ویژگی‌های زیستی زنبور براکونید
زنبور براکونید از خانواده Braconidae و زیر خانواده Braconinae است که به جنس Habrobracon یا Bracon تعلق دارد. این زنبورها می‌توانند به صورت پارازیت خارجی (ectoprasitoid) یا داخلی (endoprasitoid) عمل کنند و میزبان‌های خود را از بین ببرند. زنبورهای این خانواده قادرند به مراحل مختلف زیستی میزبان‌ها شامل تخم، لارو، شفیره و حشرات کامل حمله کنند.
میزبان‌های اصلی این زنبورها اغلب لارو پروانه‌ها، سخت‌بالپوشان، دوبالان و زنبورهای دسته می‌باشند. این زنبورها قدرت پراکنش بالا و شعاع پرواز وسیع تا حدود یک کیلومتر دارند و گرایش شدیدی به نور دارند.
نقش زنبور براکونید در کنترل آفات
زنبور براکونید پارازیتوئید خارجی لاروها است و می‌تواند نقش مهمی در کنترل آفاتی مانند کرم قوزه پنبه، کرم میوه‌خوار گوجه‌فرنگی و گونه‌هایی از برگخوارها ایفا کند. این زنبورها به دلیل جثه بزرگ و توانایی فلج کردن لاروهای میزبان که به راحتی قابل مشاهده و لمس توسط کشاورزان است، برای ترویج کنترل بیولوژیک مناسب هستند.
در استفاده عملی، برای هر هکتار حدود ۱۰۰۰ عدد زنبور براکون ماده (۵ لیوان حاوی ۲۰۰ عدد زنبور) رهاسازی می‌شود. این زنبورها می‌توانند برخی پروانه‌های آفات انباری را نیز مورد حمله قرار دهند. استفاده از زنبور براکون در مقایسه با مبارزه شیمیایی، هزینه کمتری دارد و از آلودگی محیط‌زیست و منابع آب‌وخاک جلوگیری می‌کند.
چرخه زندگی زنبور براکونید
زنبور ماده براکون هنگام پارازیت کردن لارو، ابتدا تخم‌ریز خود را وارد بدن لارو کرده و با تزریق زهر در ناحیه سیستم عصبی باعث فلج شدن لارو می‌شود. لاروهای فلج شده زنده اما غیرمتحرک می‌مانند و دگردیسی آنها متوقف می‌شود.
پس از فلج کردن میزبان، زنبور ماده روی بدن آنها تخم‌گذاری می‌کند. تخم‌ها پس از ۱ تا ۲ روز تفریخ شده و لاروهای زنبور شروع به تغذیه از محتویات داخل بدن میزبان می‌کنند. دوره لاروی شامل سه سن است که ۳ تا ۴ روز طول می‌کشد، سپس لاروها میزبان را ترک کرده و در کنار آن تبدیل به شفیره می‌شوند. دوره شفیرگی ۴ تا ۵ روز است و در شرایط حرارتی ۲۹ درجه سانتی‌گراد، کل چرخه زندگی از تخم تا حشره بالغ ۹ تا ۱۱ روز طول می‌کشد.
طول عمر زنبور ماده جفت‌گیری کرده حدود ۲۰ تا ۳۵ روز و زنبورهای نر ۵ تا ۱۰ روز است. هر زنبور ماده می‌تواند در طول عمر خود حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ تخم بگذارد، با میانگین روزانه ۸ تا ۱۲ تخم. این زنبورها می‌توانند در طول سال ۱۳ تا ۱۴ نسل تولید کنند.
مگس تاچینید (Tachinidae)
مگس‌های تاچینید از خانواده Tachinidae بزرگترین گروه دوبالان پارازیتوئید هستند که نقش مهمی در کنترل طبیعی آفات کشاورزی ایفا می‌کنند که همین امر آنان را در دسته حشرات مفید کشاورزی قرار داده است. این خانواده با بیش از ۸۵۰۰ گونه معتبر، بزرگترین خانواده از زیرخانواده‌های Diptera محسوب می‌شود.
ویژگی‌های زیستی مگس تاچینید
مگس‌های تاچینید حدود ۲۰ درصد از حشرات پارازیتوئید را تشکیل می‌دهند. در دهه اخیر، تکثیر انبوه مگس‌های این خانواده در ایران انجام شده و تاکنون بیش از ۲۷۰ گونه از خانواده Tachinidae در کشور شناسایی و طبقه‌بندی شده است. این مگس‌ها تخم‌های خود را روی بدن میزبان‌های مختلف مانند پروانه‌ها و سوسک‌ها می‌گذارند و پس از تفریخ، لاروها به داخل بدن میزبان نفوذ کرده و از آن تغذیه می‌کنند تا میزبان بمیرد.
میزان تخم‌گذاری مگس‌های تاچینید به شرایط محیطی و نوع میزبان بستگی دارد و می‌تواند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم انجام شود. به عنوان مثال، مگس Pales murina یک پارازیتوئید داخلی است که معمولاً تخم‌های خود را به صورت انفرادی روی سطح زیرین برگ‌ها می‌گذارد و هر ماده می‌تواند به طور متوسط ۷۳۵ تخم بگذارد.
نقش مگس تاچینید در پارازیت کردن آفات
مگس‌های تاچینید به عنوان پارازیتوئیدهای لاروهای بالپولکداران، لاروهای خانواده‌های Noctuidae، Geometridae، Tortricidae و Pyralidae شناخته می‌شوند. افزون بر این، علاوه بر نابود کردن آفات گیاهان، به گرده‌افشانی نیز کمک می‌کنند.
در بررسی‌های انجام شده، سه گونه مگس پارازیتویید Nemorilla maculosa، Eumea mitis و Pales pavida از خانواده Tachinidae شناسایی شده‌اند که لاروهای سنین بالای آفات را مورد حمله قرار می‌دهند. میزان پارازیتیسم این مگس‌ها می‌تواند قابل توجه باشد؛ به طوری که در یک مطالعه، میانگین پارازیتیسم پیش‌شفیرگی طی ۳ سال در ماه می ۳۸٪ و در ژانویه به ۸۸٪ رسیده است.
شرایط زیستی مناسب برای مگس تاچینید
شرایط زیستی مناسب برای مگس‌های تاچینید شامل دما، رطوبت و نوع میزبان است که بر روی موفقیت آنها در کنترل آفات تأثیر می‌گذارد. پیش از ظهور میزبان در طبیعت، این مگس‌ها حدود ۱۵ تا ۲۵ روز زودتر ظاهر می‌شوند و در صورت عدم وجود میزبان اصلی، روی میزبان‌های جایگزین دیده می‌شوند.
در شرایط آزمایشگاهی با دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد، رطوبت نسبی ۵۵٪ و دوره نوری ۱۶:۸، میانگین طول عمر مگس‌های نر و ماده به ترتیب ۳۳.۸ و ۵۴.۴ روز است. این مگس‌ها مانند زنبورهای پارازیت، به دلیل کنترل آفات برای انسان مفید بوده و به صورت تجاری نیز عرضه می‌شوند.
سوسک سرگین‌غلتان
سوسک‌های سرگین‌غلتان قوی‌ترین حشرات جهان هستند که می‌توانند اجسامی بیش از هزار برابر وزن خودش را حمل کنند – معادل این است که یک انسان با وزن معمولی بتواند یک جسم ۸۰ تنی را بلند کند. این حشرات فوق‌العاده نقش حیاتی در اکوسیستم کشاورزی ایفا می‌کنند.
ویژگی‌های زیستی سوسک سرگین‌غلتان
ابعاد سوسک‌های سرگین‌غلتان به‌طور متوسط ۲.۵ سانتی‌متر است. آنها دارای پاهای قوی جلویی با ظاهری دندانه‌شکل هستند که به آنها کمک می‌کند خاک را هنگام حفاری کنار بزنند. این سوسک‌ها بوی مدفوع تازه را از فاصله دور احساس می‌کنند. طول عمر آنها اغلب بالغ بر ۳ سال است و یک سوسک ماده هر بار بین ۳ الی ۲۰ تخم می‌گذارد. در طول یک شب، می‌توانند ۲۵۰ برابر وزن بدنشان مدفوع را در زمین دفن کنند.
نقش سوسک در بازگرداندن مواد آلی
سوسک‌های سرگین‌غلتان با تغذیه از مدفوع جانوران به تجزیه و بازگرداندن آنها به عنوان کود به طبیعت کمک می‌کنند. آنها مدفوع را زیر زمین دفن کرده و روی آن تخم می‌گذارند. در خلال این روند، نه تنها مدفوع سایر حیوانات بازیافت می‌شود بلکه کود لازم برای حاصلخیزی خاک نیز به آن افزوده می‌شود.
به عنوان مثال، ما ۱۵ میلیون گاو در آفریقای جنوبی داریم که هر کدام روزانه ۱۲ پهن تولید می‌کند، یعنی حدود روزانه ۵۵۰۰ تن مدفوع. بدون وجود سرگین‌غلتان‌ها، این حجم عظیم مدفوع روی زمین باقی می‌ماند. افزون بر این، مطالعات نشان داده که سرگین‌غلتان‌ها به کاهش انتشار کرم‌های روده در دام‌ها کمک می‌کنند.
زیستگاه‌های مناسب برای سوسک
زیستگاه اصلی سوسک‌های سرگین‌غلتان علفزارهایی است که نشخوارکنندگان از آن گذر می‌کنند. این سوسک‌ها در سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا یافت می‌شوند. تاکنون بیش از ۵ هزار گونه سوسک سرگین در دنیا شناسایی شده است. برخی از گونه‌ها توپ‌های گردی از مدفوع می‌سازند، درحالی‌که برخی دیگر به نام سوسک‌های سرگین مقیم، روی خود مدفوع تونل می‌سازند.
در آفریقای جنوبی ۸۰۰ گونه سرگین‌غلتان وجود دارد، درحالی‌که در بریتانیا تنها حدود ۶۰ گونه زندگی می‌کند. با این حال، خدمات زیست محیطی که سرگین‌غلتان‌ها ارائه می‌دهند، باعث صرفه‌جویی سالانه ۳۶۷ میلیون پوند در صنعت دامداری بریتانیا می‌شود.
حشرات مفید کشاورزی: مورچه‌ها
مورچه‌های کوچک با جمعیتی عظیم، حشراتی هستند که نقش دوگانه‌ای در اکوسیستم‌های کشاورزی ایفا می‌کنند. این موجودات شگفت‌انگیز حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد موجودات زنده خشکی‌زی زمین را تشکیل می‌دهند.
ویژگی‌های زیستی مورچه‌ها
مورچه‌ها حشراتی اجتماعی هستند که در کلنی‌های بزرگ زندگی می‌کنند. هر کلنی معمولی می‌تواند شامل ۲۰ میلیون مورچه باشد. بدن مورچه‌ها از سه قسمت اصلی تشکیل شده است: سر، سینه (تنه) و شکم (متازوم) که تمامی پاها (سه جفت) به قسمت سینه متصل می‌شوند. مورچه‌ها برای ارتباط و بقا به شدت به شاخک‌های حسی خود متکی هستند و از فرومون‌ها برای ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنند. موفقیت آنها به زندگی اجتماعی، توانایی بالای انطباق‌پذیری و توانایی تغییر دادن محیط زیست‌شان برمی‌گردد.
نقش مورچه‌ها در تجزیه مواد آلی
بر اساس تحقیقات محققان دانشگاه آرهوس دانمارک، مورچه‌ها از خود آنتی‌بیوتیک‌هایی ترشح می‌کنند که می‌توانند از گیاهان در برابر بیماری‌های مختلف محافظت کنند. به طور متوسط، حضور مورچه‌ها بر روی درختان و گیاهان مختلف موجب کاهش ۵۹ درصدی عوامل بیماری‌زا می‌شود. این حشرات می‌توانند از ابتلای درختان و گیاهان به ۱۴ نوع بیماری پیشگیری کنند.
همچنین مورچه‌ها با حفاری در خاک، موجب هوادهی و بهبود کیفیت آن می‌شوند. فعالیت لانه‌سازی مورچه‌ها مانع از تشکیل لایه‌های سخت خاک و افزایش تخلخل و زهکشی می‌شود. قطرات فضولات مورچه‌ها نیز همچون کودی ارزشمند برای گیاهان عمل می‌کند که مستقیماً از طریق برگ‌ها جذب می‌شود.
محدودیت‌های استفاده از مورچه در کشاورزی
علی‌رغم فواید بسیار، استفاده از مورچه‌ها در کشاورزی محدودیت‌هایی نیز دارد. یکی از بزرگترین مشکلات، همزیستی آنها با شته‌هاست. برخی از مورچه‌ها به دلیل تغذیه از شیره‌ای که شته‌ها تولید می‌کنند، از آنها محافظت می‌کنند. شته‌ها از شیره گیاهان تغذیه می‌کنند و با تخریب برگ‌ها و ساقه‌ها، به گیاهان آسیب می‌رسانند. هنگامی که کلنی شته‌ها بزرگ شود، می‌توانند گیاه را ضعیف کنند و آن را در برابر بیماری‌های دیگر مانند قارچ‌ها و کپک‌ها آسیب‌پذیر سازند.
برخی گونه‌های مورچه نیز می‌توانند به محصولات کشاورزی صدمه زده و وارد خانه‌ها شوند. با این حال، پژوهشگران برزیلی در بررسی جدیدی نشان داده‌اند که میتوان به جای آفت‌کش‌های مضر تجاری، از برخی گونه‌های مورچه برای حفظ محصولات کشاورزی استفاده کرد.
حشرات مفید کشاورزی: زنبور تریکوگراما
زنبور تریکوگراما با توانایی منحصر به فرد پارازیت کردن تخم آفات، کاربردی‌ترین عامل کنترل بیولوژیک در کشاورزی ایران است. این زنبور کوچک نقش حیاتی در حفاظت از محصولات کشاورزی مختلف ایفا می‌کند.
ویژگی‌های زیستی زنبور تریکوگراما
زنبور تریکوگراما (Trichogramma spp.) از خانواده Trichogrammatidae بوده و اندازه بسیار کوچکی دارد (حدود ۰.۵ تا ۱ میلی‌متر). این زنبورها دارای چرخه زندگی کامل شامل تخم، لارو، شفیره و حشره بالغ هستند. هر زنبور ماده می‌تواند روزانه ۸-۱۰ تخم بگذارد. در شرایط محیطی مناسب، طول عمر زنبورهای ماده تریکوگراما به طور متوسط ۳۰ تا ۴۰ روز است.
مناسب‌ترین دما برای فعالیت و تکثیر این زنبورها بین ۲۵ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد با رطوبت نسبی ۷۰ تا ۸۰ درصد است. در ایران، گونه T. brassica بیشترین گسترش را در نقاط مختلف کشور دارد و در اغلب انسکتاریوم‌های دولتی و خصوصی پرورش داده می‌شود.
نقش زنبور تریکوگراما در کنترل تخم آفات
این زنبورها به‌عنوان پارازیتوئیدهای تخم عمل می‌کنند؛ به این معنی که تخم‌های خود را در داخل تخم‌های آفات مختلف قرار می‌دهند. پس از تفریخ، لاروهای زنبور از محتویات تخم میزبان تغذیه کرده و باعث مرگ آن می‌شوند. هر زنبور ماده قادر است در طول عمر خود بین ۴۰ تا ۷۰ عدد تخم میزبان را پارازیت کند.
زنبور تریکوگراما در کنترل آفات مهمی همچون کرم قوزه پنبه، کرم ساقه‌خوار برنج، کرم ساقه‌خوار ذرت، کرم گلوگاه انار و کرم سیب استفاده می‌شود. با استفاده از این زنبور در شالیزارهای شهرستان نور، مصرف حشره‌کش‌ها به میزان ۳۰ تن کاهش یافته است.
نحوه پرورش زنبور تریکوگراما
برای تکثیر انبوه این زنبور، از میزبان‌های آزمایشگاهی مانند بید غلات (Sitotroga cerealella) و بید آرد (Ephestia kuehniella) استفاده می‌شود. نحوه رهاسازی زنبورها در مزارع عمدتاً از طریق تریکوکارت‌ها (کاغذهای حاوی تخم‌های پارازیته شده) انجام می‌گیرد.
روش‌های رهاسازی متنوعی وجود دارد، از جمله بریدن کاغذهای حاوی تخم‌های پارازیته به قطعات کوچک، مخلوط کردن با خاک اره و پخش آن در مزرعه، یا رهاسازی به صورت زنبور کامل. در هر هکتار و در هر نوبت، حدود ۱۰۰ عدد تریکوکارت (حاوی زنبور تریکوگراما) توزیع می‌شود.
زمان رهاسازی زنبورها از موارد مهم در موفقیت برنامه کنترل بیولوژیک است. برای این منظور، رهاسازی باید پیش از ظهور آفت هدف در مزرعه انجام شود. همچنین باید از سمپاشی در زمان رهاسازی زنبورها اجتناب کرد، زیرا این حشرات به شرایط نامساعد محیطی مانند بارندگی و دماهای بالا و سموم شیمیایی بسیار حساس هستند.
حشرات مفید کشاورزی: مگس گل (Syrphidae)
مگس‌های گل یا سیرفیدها با ظاهری شبیه به زنبورها، حشراتی هستند که با وجود تقلید رفتار زنبورها، فاقد نیش و زهر می‌باشند و این شباهت صرفاً ترفندی برای فریب دشمنان است. این خانواده از حشرات مفید کشاورزی نقش دوگانه‌ای در اکوسیستم مزارع ایفا می‌کنند.
ویژگی‌های زیستی مگس گل
مگس‌های گل از خانواده Syrphidae در راسته دوبالان هستند که همانطور که از نامشان پیداست، بیشتر آنها پرواز کنان بر فراز مزارع گل مشاهده می‌شوند. حشرات بالغ این خانواده از شهد و گرده گل تغذیه می‌کنند، اما لارو آنها از طیف وسیعی از مواد غذایی از جمله لاشه در حال پوسیدن گیاهان و حیوانات تغذیه می‌کنند. مگس‌های بالغ قهوه‌ای یا سیاه با خالکه‌های عرضی زرد رنگ هستند که ظاهری شبیه به زنبورها خصوصاً زنبور عسل دارند. لاروهای آنها به رنگ‌های سبز، قهوه‌ای یا زرد با بدنی کرمی شکل هستند.
نقش مگس گل در گرده‌افشانی و کنترل شته‌ها
مگس‌های گل دارای نقش دوگانه‌ای در کشاورزی هستند؛ از یک سو، حشرات بالغ به گرده‌افشانی کمک می‌کنند و از سوی دیگر، لارو بعضی گونه‌ها، شته‌ها و سایر آفات مکنده شیره گیاه را شکار می‌کنند و نقش مهمی در کنترل آفات گیاهی دارند. شته‌ها سالانه در سرتاسر جهان عامل ده‌ها میلیون دلار خسارت به محصولات کشاورزی هستند.
هر لارو مگس گل می‌تواند به طور متوسط ۳۹۲ عدد شته سبز سیب را مورد تغذیه قرار دهد. لاروهای سن سوم نقش بیشتری در تغذیه دارند، به‌طوری‌که ۶۷ درصد کل تغذیه دوره لاروی مربوط به این سن است. گونه Eupoedes corollae یکی از گونه‌های غالب این خانواده است که در باغات سیب از تراکم بالاتری نسبت به سایر گونه‌ها برخوردار است.
زیستگاه‌های مناسب برای مگس گل
مگس‌های گل در همه قاره‌ها به جز قطب جنوب یافت می‌شوند. تعدادی از آنها در لانه حشرات اجتماعی مانند مورچه‌ها، زنبورها و موریانه‌ها، برخی در لابلای نباتات در حال فساد و چوب‌های پوسیده، بعضی در محیط‌های آبی به شدت آلوده و تعداد کمی از آنها روی گیاهان زندگی می‌کنند.
وجود پوشش گیاهی در زیست‌بوم‌ها نقش بسزایی در تنوع و انبوهی مگس‌های گل دارد. با افزایش دمای هوا و کاهش منابع شهد و گرده، تنوع و تراکم این مگس‌ها کاهش می‌یابد. محل تخم‌گذاری سیرفید معمولاً کمی دورتر از نزدیک‌ترین شته‌ها است و لاروها به وسیله ترشحات چسبناک از غدد دهانی روی برگ و ساقه‌ها چسبیده و از شته و حتی برخی شپشک‌ها تغذیه می‌کنند.
مانتیس (Praying Mantis)
آخوندک یا مانتیس، شکارچی ماهری با ظاهری منحصربه‌فرد است که به عنوان یکی از حشرات مفید در مبارزه بیولوژیک، نقش مهمی در کنترل آفات کشاورزی ایفا می‌کند.
ویژگی‌های زیستی مانتیس
مانتیس با نام علمی Mantodea دارای سر مثلثی شکل، چشمان مرکب برجسته و پاهای جلویی قدرتمند است که برای گرفتن طعمه مناسب می‌باشد. این حشره توانایی چرخش سر تا ۱۸۰ درجه را دارد و تنها حشره‌ای است که قادر به این کار است. چشمان مانتیس حاوی تا ۱۰,۰۰۰ چشم کوچک ترکیبی است که دیدی استریویی با وضوح بالا به آن می‌بخشد.
این شکارگر توانایی بالایی در همانند‌سازی با محیط اطراف دارد و می‌تواند خود را به شکل شاخه درخت، برگ یا گل درآورد. راسته آخوندک‌ها شامل ۲۴۰۰ گونه در ۴۳۰ جنس و ۱۵ خانواده است که بزرگترین خانواده آن Mantidae نام دارد.
نقش مانتیس در شکار آفات بزرگ
مانتیس شکارچی ماهری است که از استراتژی کمین و صبر برای شکار استفاده می‌کند. این حشره بی‌حرکت می‌ماند و با محیط اطراف خود ترکیب می‌شود تا طعمه‌های ناآگاه را غافلگیر کند. هنگامی که حشره‌ای در دسترس قرار می‌گیرد، مانتیس به سرعت ضربه می‌زند و از پاهای قدرتمند جلویی خود برای گرفتن و بی‌حرکت کردن طعمه استفاده می‌کند.
میزبان‌های این شکارگر شامل ملخ‌ها، زنجره‌ها، مگس‌ها، جیرجیرک‌ها، سیرسیرک‌ها، زنبورها، پروانه‌ها و حتی عنکبوت‌ها است. استفاده از آخوندک در مزارع، نیاز به سموم شیمیایی را کاهش داده و به حفظ تعادل اکوسیستم کمک می‌کند.
نحوه جذب مانتیس به مزرعه
برای جذب مانتیس به مزرعه، ابتدا باید به دنبال آنها در باغچه‌ها و مزارع ارگانیک بود. این حشرات جذب گیاهان خانواده رز و تمشک و نیز بوته‌ها و علف‌های بلند می‌شوند که پناهگاه خوبی برای آنها محسوب می‌شود.
روش دیگر، شناسایی و جمع‌آوری کیسه تخم آخوندک (اووتکا) است. در هر اووتکا، حدود ۱۰ تا ۴۰۰ عدد تخم (بسته به نوع گونه) قرار دارد. میتوان کیسه‌های تخم را از برخی فروشگاه‌های آنلاین خریداری کرد، اما باید توجه داشت که بزرگ کردن شفیره و رساندن آنها به آخوندک‌های بالغ کار دشواری است. با این حال، نگهداری آخوندک‌های بالغ در باغچه از نظر مراقبت و رسیدگی آسان‌تر است.
حشرات مفید کشاورزی: عنکبوت‌ها
برخلاف بسیاری از تصورات رایج، عنکبوت‌ها متحدان ارزشمندی در مزارع کشاورزی هستند. این شکارچیان هشت‌پا با وجود ظاهری که گاه ترس‌آور به نظر می‌رسد، نقش مهمی در کنترل طبیعی آفات ایفا می‌کنند.
ویژگی‌های زیستی عنکبوت‌ها
عنکبوت‌ها از رده عنکبوتیان بوده و دارای بدنی دوبخشی و هشت پا هستند. آنها فاقد بال و بخش‌های جونده دهان بوده و از چنگاله‌ها یا دندان‌هایی برخوردارند که قادر به تزریق زهر هستند. توانایی تنیدن تار، ویژگی منحصربه‌فرد عنکبوت‌هاست که به صورت ارثی از والدین به آنها می‌رسد. تار عنکبوت پدیده شگفت‌انگیزی است که در وزن یکسان ۵ برابر از فولاد مقاوم‌تر می‌باشد. تا سال ۲۰۲۱، بیش از ۵۰,۲۶۶ گونه عنکبوت در ۱۳۲ خانواده توسط محققان ثبت شده‌اند.
نقش عنکبوت‌ها در کنترل آفات
عنکبوت‌ها مهم‌ترین کنترل‌کنندگان جمعیت حشرات محسوب می‌شوند. برآورد می‌شود که حدود ۲۵ میلیون تن عنکبوت در جهان سالانه بین ۴۰۰ تا ۸۰۰ میلیون تن طعمه را می‌کشند. در پژوهشی که توسط دانشگاه پورتسموث انجام شد، عنکبوت‌های تارتن استوایی به دلیل فعالیت گروهی، بی‌خطر بودن برای انسان و تولید تارهای گسترده، برای کنترل آفات مورد بررسی قرار گرفتند. به این ترتیب، وجود عنکبوت‌ها در مزارع می‌تواند مصرف آفت‌کش‌های شیمیایی را کاهش دهد.
عنکبوت‌ها در هر متر مربع از زمین با تراکم ۱۰ تا ۱۰۰ عدد یافت می‌شوند و یکی از فراوان‌ترین بی‌مهرگان شکارگر در اکوسیستم‌های خاکی هستند. علاوه بر این، در بررسی‌های انجام شده، فعالیت‌های کشاورزی تأثیر چندانی بر غنای گونه‌ای عنکبوت‌ها نداشته است.
تفاوت عنکبوت‌ها با سایر شکارچیان
عنکبوت‌ها از برخی جهات به حشرات شباهت دارند، اما سه ویژگی اصلی آنها را متمایز می‌کند: حشرات شش پا دارند اما عنکبوت‌ها هشت پا دارند؛ حشرات دارای شاخک هستند اما عنکبوت‌ها فاقد شاخک‌اند؛ و بدن حشرات سه بخشی است در حالی که بدن عنکبوت‌ها تنها دو بخش دارد.
در مقایسه با سایر شکارچیان، عنکبوت‌ها از روش‌های متنوعی برای شکار استفاده می‌کنند: به دام انداختن طعمه در تارهای چسبناک، پرتاب کمندهای چسبناک، تقلید از طعمه برای جلوگیری از شناسایی، یا تعقیب و حمله مستقیم. برخلاف سایر شکارچیان، عنکبوت‌ها قبل از خوردن غذا با ریختن آنزیم‌های گوارشی روی طعمه، مواد غذایی را به صورت مایع درمی‌آورند.
جدول مقایسه حشرات مفید کشاورزی
| نام حشرات مفید کشاورزی | نام علمی | نقش اصلی در کشاورزی | طول عمر/دوره زندگی | ویژگی‌های منحصر به فرد | آفات هدف/عملکرد |
|---|---|---|---|---|---|
| زنبور عسل | Apis mellifera | گرده‌افشانی | ملکه چندین سال، کارگران چند ماه | سیستم ارتباطی پیشرفته با رقص و فرومون | سهم ۹۰٪ در گرده‌افشانی محصولات |
| زنبور بامبل | Bombus spp | گرده‌افشانی | ملکه یک فصل | توانایی فعالیت در دمای پایین و شرایط نامساعد | افزایش ۲۰٪ عملکرد محصولات گلخانه‌ای |
| کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای | Coccinella septempunctata | کنترل آفات | ۱۴-۳۵ روز | هفت خال سیاه روی بال‌های قرمز | تا ۵۰۰۰ شته در طول عمر |
| بالتوری سبز | Chrysoperla carnea | کنترل آفات | حدود ۲ ماه | چشمان طلایی و بال‌های توری | بیش از ۱۰۰۰ کنه یا تریپس در دوره لاروی |
| زنبور براکونید | Braconidae | پارازیت کردن آفات | ۲۰-۳۵ روز (ماده) | توانایی فلج کردن میزبان | لارو پروانه‌ها و آفات انباری |
| مگس تاچینید | Tachinidae | پارازیت کردن آفات | ۳۳-۵۴ روز | بزرگترین خانواده دوبالان پارازیتوئید | لاروهای بالپولکداران |
| سوسک سرگین‌غلتان | – | تجزیه مواد آلی | بیش از ۳ سال | توانایی حمل اجسام ۱۰۰۰ برابر وزن خود | تجزیه ۵۵۰۰ تن مدفوع دام در روز |
| مورچه‌ها | – | تجزیه مواد آلی و کنترل آفات | کلنی‌های ۲۰ میلیونی | تولید آنتی‌بیوتیک طبیعی | کاهش ۵۹٪ عوامل بیماری‌زا |
| زنبور تریکوگراما | Trichogramma spp | پارازیت کردن تخم آفات | ۳۰-۴۰ روز | اندازه بسیار کوچک (۰.۵-۱ میلی‌متر) | ۴۰-۷۰ تخم میزبان در طول عمر |
| مگس گل | Syrphidae | گرده‌افشانی و کنترل آفات | – | شباهت ظاهری به زنبور عسل | ۳۹۲ شته در دوره لاروی |
| مانتیس | Mantodea | شکار آفات بزرگ | – | توانایی چرخش سر تا ۱۸۰ درجه | ملخ‌ها، زنجره‌ها، پروانه‌ها |
| عنکبوت‌ها | – | کنترل آفات | – | تار ۵ برابر مقاوم‌تر از فولاد | ۴۰۰-۸۰۰ میلیون تن طعمه سالانه |
منابع خارجی: Beneficial Insects in Agriculture
5 Beneficial Insects for Farms and Gardens | Xerces Society
سوالات متداول
استفاده از حشرات مفید کشاورزی باعث کاهش مصرف سموم شیمیایی، افزایش عملکرد محصول و حفظ تعادل اکوسیستم می‌شود. این حشرات نقش مهمی در گرده‌افشانی و کنترل طبیعی آفات ایفا می‌کنند.
زنبور عسل و زنبور بامبل مهم‌ترین حشرات گرده‌افشان هستند. زنبور عسل تا 90% گرده‌افشانی محصولات را انجام می‌دهد و زنبور بامبل می‌تواند عملکرد محصولات گلخانه‌ای را تا 20% افزایش دهد.
برای جذب حشرات مفید کشاورزی میتوان اقداماتی مانند کاشت گیاهان گلدار، ایجاد پناهگاه برای زمستان‌گذرانی، تأمین منابع آب سالم و کاهش استفاده از سموم شیمیایی انجام داد. همچنین استفاده از کشت مخلوط و تنوع کشت مؤثر است.
کفشدوزک‌ها و بالتوری‌های سبز از مؤثرترین حشرات در کنترل آفات مکنده هستند. یک کفشدوزک می‌تواند تا 5000 شته را در طول عمر خود از بین ببرد و لارو بالتوری سبز قادر است بیش از 1000 کنه یا تریپس را در دوره لاروی شکار کند.
استفاده از حشرات مفید باعث کاهش هزینه‌های مربوط به سموم شیمیایی، افزایش عملکرد محصول و بهبود کیفیت آن می‌شود. همچنین با کاهش خسارت آفات و بیماری‌ها، سود اقتصادی کشاورزان افزایش می‌یابد.
