مالچ پاشی با پوشاندن سطح خاک، به حفظ رطوبت، تثبیت دمای خاک و کاهش تبخیر کمک می‌کند. این روش رشد علف‌های هرز را کاهش داده، از پاشش بیماری‌های خاک‌زاد جلوگیری کرده و سلامت گیاه را بهبود می‌بخشد. استفاده از مالچ های آلی و غیرآلی، در صورتی که اصولی انجام شود، به صرفه‌جویی در آب و بهبود شرایط رشد گیاهان منجر می‌شود.
در این مقاله، ما انواع مختلف مالچ پاشی، از جمله مالچ‌های آلی (مانند علف خشک، پوست درخت و لاشه برگ‌ها) و غیر آلی را بررسی خواهیم کرد. همچنین خواهیم دید چگونه مالچ پاشی صحیح می‌تواند به صرفه‌جویی در مصرف آب، کاهش دمای خاک و بهبود سلامت گیاهان کمک کند.
| موضوع | توضیح کوتاه |
|---|---|
| هدف اصلی مالچ‌پاشی | حفظ رطوبت خاک و کاهش تبخیر سطحی |
| مزایای دیگر | کنترل علف‌های هرز، کاهش دمای خاک، جلوگیری از فرسایش، بهبود خاک |
| انواع مالچ | آلی (علف خشک، برگ، پوست درخت) و غیرآلی |
| نکات اجرایی مهم | آماده‌سازی خاک، ضخامت مناسب، فاصله از ساقه، زمان مناسب |
| نتیجه نهایی | صرفه‌جویی در آب، افزایش عملکرد و سلامت گیاهان |
مالچ پاشی چیست و چرا استفاده می‌شود؟
واژه مالچ یا خاک پوش به هر نوع پوششی اطلاق می‌شود که روی سطح خاک گسترده می‌شود. این پوشش می‌تواند لایه‌ای از کاه، ورقه پلاستیکی، خاک برگ، خاک اره و بسیاری مواد دیگر باشد. ریشه کلمه مالچ (mulch) احتمالاً از واژه آلمانی molsch گرفته شده که به معنای “فروپاشی” است. در فارسی معادل آن “خاک‌پوش” می‌باشد.
مالچ پاشی یا پوشاندن خاک با مالچ در طبیعت نیز به صورت طبیعی اتفاق می‌افتد. در جنگل‌ها، برگ‌های درختان روی زمین می‌افتند و با بقایای گیاهان دیگر، کمپوست تشکیل می‌دهند و یک لایه محافظ طبیعی ایجاد می‌کنند.
فواید استفاده از مالچ یا همان خاک پوش بسیار است، از جمله:
- محافظت خاک و ریشه گیاه از آسیب باران، سله‌بندی، یخبندان و فرسایش
- حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از تبخیر سطحی
- کنترل علف‌های هرز
- بهبود ساختار خاک و افزودن مواد آلی
- تعدیل دمای خاک و جلوگیری از نوسانات شدید حرارتی
نقل قول ویکی پدیا:
در کشاورزی کاربرد خاک پوش به این شکل است که سطح خاک را با لایه‌ای از کاه، خاک‌اره، برگ، ورقهٔ پلاستیکی، خاک سست و… می‌پوشانند تا خاک یا ریشهٔ گیاهان کاشته‌شده از آسیب باران، سله‌بندی، یخبندان، تبخیر و فرسایش محافظت شود. استفاده از مالچ بعنوان یک نوع پوشش مناسب برای خاک اطراف درختان یا فضای سبز باعث جلوگیری از تبخیر آب در اعماق و سطح زمین می شود ، این کار برای آن است که از مصرف بی رویه آب جلوگیری شود تا آب زیادی، برای باغات و فضای سبز هدر نرود.
بیشتر بدانید: 11 تا از بهترین نهال گردو برای آب و هوای معتدل
نقش مالچ پاشی در کاهش تبخیر سطحی
با توجه به کمبودهای جدی آب مخصوصاً در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند اقلیم ایران، استفاده بهینه از آب اهمیت زیادی دارد. نتایج مطالعات مختلف نشان داده وجود مالچ روی سطح خاک با ایجاد سایه و جلوگیری از نفوذ نور موجب کاهش رشد علف‌های هرز می‌شود و با جلوگیری از تبخیر آب از سطح خاک، باعث کاهش درجه حرارت و افزایش محتوای رطوبت خاک می‌گردد.
استفاده از مالچ های پلاستیکی علاوه بر بهبود صفات رویشی و کیفی محصولات، سبب کاهش تبخیر سطحی خاک، کاهش شیب جریان حرکت رطوبت از عمق به سطح خاک، جلوگیری از هدررفت آب توسط علف‌های هرز و افزایش بهره‌وری مصرف آب بالغ بر پنجاه درصد می‌شود.
کاربرد توأم سیستم آبیاری قطره‌ای و مالچ پلاستیکی تأثیر چشمگیری در افزایش عملکرد و کاهش مصرف آب در محصولات کشاورزی دارد، به گونه‌ای که عملکرد نهایی محصولات در صورت استفاده از مالچ در آبیاری قطره‌ای نسبت به آبیاری معمولی بدون مالچ، اختلاف معنی‌داری دارد.
انواع مالچ و تأثیر آن‌ها بر حفظ رطوبت
تنوع در انواع مالچ باعث شده تا کشاورزان و باغداران بتوانند متناسب با شرایط اقلیمی، نوع خاک و هدف خود، گزینه مناسب را انتخاب کنند. در این بخش، انواع مختلف مالچ و تأثیر آن‌ها بر حفظ رطوبت خاک را بررسی می‌کنیم.
مالچ های ارگانیک: کاه، برگ، خاک اره
مالچ های آلی یا ارگانیک از مواد طبیعی مانند کاه، برگ خشک، خاک اره، پوست درختان، چوب خرد شده و کمپوست تشکیل می‌شوند. این نوع مالچ ها علاوه بر حفظ رطوبت، به مرور تجزیه شده و مواد مغذی را به خاک اضافه می‌کنند. بنابراین، استفاده از آن‌ها به بهبود ساختار خاک نیز کمک می‌کند.
یکی از مزایای مهم مالچ های آلی، انعکاس نور خورشید و کاهش دمای خاک است که از تبخیر آب جلوگیری می‌کند. همچنین، این مالچ ها مانع تماس مستقیم باد و آب با خاک می‌شوند و در نتیجه فرسایش خاک کاهش می‌یابد.
باگاس (تفاله نیشکر) نیز یکی دیگر از مواد آلی است که پتانسیل استفاده به‌عنوان مالچ را دارد. این ماده پس از شربت‌گیری به‌شکل توده فیبر خشک و متراکم باقی می‌ماند و دارای ترکیب شیمیایی از الیاف سلولزی، آب و مقداری مواد جامد قابل حل (عمدتاً قند) است.
مالچ های غیر ارگانیک: پلاستیک، سنگریزه
مالچ های غیر ارگانیک شامل پلاستیک، سنگریزه، شن و مواد معدنی هستند. مالچ پلاستیکی که از پلی‌اتیلن ساخته می‌شود، در ضخامت‌های بین ۳۰ تا ۵۰ میکرون تولید می‌شود. این نوع مالچ با ایجاد پوشش یکنواخت روی سطح خاک، از عبور نور جلوگیری کرده و مانع رشد علف‌های هرز می‌شود.
مالچ پلاستیکی علاوه بر جلوگیری از تبخیر آب، باعث توزیع رطوبت در سطح خاک می‌شود که استرس وارده به گیاه را کاهش می‌دهد. در مناطق سردسیر، مالچ پلاستیکی خاک را تا ۳ درجه سانتی‌گراد گرم می‌کند که برای رشد زودهنگام گیاهان مفید است.
از طرفی، مالچ های سنگریزه‌ای و شنی برای محصولات دیم مناسب هستند و در کنترل تبخیر سطحی و حفظ رطوبت خاک موثر عمل می‌کنند.
مقایسه عملکرد انواع مالچ در شرایط مختلف اقلیمی
تحقیقات نشان می‌دهد عملکرد انواع مالچ در شرایط مختلف اقلیمی و خاک‌های متفاوت، یکسان نیست:
- در خاک لوم شنی، مالچ شنی تبخیر را ۶۹٫۲ درصد کاهش می‌دهد، در حالی که در خاک لوم رسی، مالچ خرده چوب با ۷۰ درصد کاهش تبخیر، بهترین عملکرد را دارد.
- در کشت دیم نخود، استفاده از مالچ کلش گندم، عملکرد دانه را ۳۰ درصد، مالچ کود دامی ۱۸ درصد، مالچ کلش ذرت ۱۶ درصد و مالچ خاکی ۱۲ درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش داده است.
- مالچ پلاستیکی سیاه در کنترل علف‌های هرز مانند تاج خروس، سلمه‌تره و چسبک تا ۱۰۰ درصد موفق بوده است.
با توجه به این نتایج، انتخاب نوع مالچ باید بر اساس نوع خاک، شرایط اقلیمی منطقه و هدف کشاورز (حفظ رطوبت، کنترل دما یا مبارزه با علف‌های هرز) صورت گیرد.
بیشتر بخوانید: برنامه کوددهی گل و گیاه با کمترین خطا برای بیشترین رشد
مزایای استفاده از مالچ در خاک پوش
مالچ های کشاورزی فواید بی‌شماری دارند که به بهبود کیفیت محصول و کاهش هزینه‌های تولید کمک می‌کنند. بررسی مزایای اصلی مالچ پاشی نشان می‌دهد چرا این روش به یکی از تکنیک‌های اصلی کشاورزی پایدار تبدیل شده است.
افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک
مالچ پاشی با کاهش تبخیر آب، ظرفیت نگهداری رطوبت خاک را افزایش می‌دهد. جردن و همکاران در سال ۲۰۱۰ دریافتند کاربرد مالچ کاه و کلش گندم در سطح ۵، ۱۰ و ۱۵ تن بر هکتار سبب افزایش ۱/۱، ۲۵/۱ و ۲۵/۱ برابری میزان آب قابل دسترس خاک می‌شود. همچنین استفاده از مالچ پلاستیک موجب کاهش ۲۸ تا ۴۱ درصدی مصرف آب در تولید گوجه فرنگی و افزایش ۲۱ درصدی عملکرد می‌شود. علاوه بر این، مالچ پاشی با جلوگیری از برخورد هوای خشک با سطح خاک، تبخیر آب موجود در خاک را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد.
کاهش فرسایش و تثبیت دمای خاک
مالچ ها با کاهش انرژی جنبشی باران، از فرسایش خاک جلوگیری می‌کنند. از سوی دیگر، این پوشش‌ها نوسانات دمایی خاک را کنترل می‌کنند و باعث می‌شوند در تابستان خاک خنک‌تر و در زمستان گرم‌تر باشد. در واقع، مالچ حداکثر دمای خاک را کاهش و حداقل دمای آن را افزایش می‌دهد، که این امر فشار وارده به گیاه را کاهش داده و مقاومت آن را در برابر آفات و بیماری‌ها بالا می‌برد.
جلوگیری از رشد علف‌های هرز
مالچ ها به دو روش اصلی باعث کنترل علف‌های هرز می‌شوند:
- جلوگیری از رسیدن نور به خاک و کاهش جوانه‌زنی بذر علف‌های هرز
- ایجاد مانع فیزیکی در برابر رشد گیاهچه علف‌های هرز
در آزمایشات انجام شده، مالچ پلاستیک سیاه منجر به کاهش ۹۲ درصدی علف‌های هرز گردید. این کاهش علاوه بر زیبایی مزرعه، باعث کاهش رقابت در مصرف آب و مواد غذایی می‌شود.
افزایش مواد آلی و بهبود ساختار خاک
مالچ های آلی با گذشت زمان تجزیه شده و به مواد مغذی خاک تبدیل می‌شوند. این فرآیند موجب افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک از جمله کرم خاکی شده و به بهبود بافت خاک با ایجاد منافذ بزرگ و کوچک فراوان کمک می‌کند. به این ترتیب، در هنگام بارندگی آب راحت‌تر به داخل خاک نفوذ می‌کند که رواناب سطحی را نیز کاهش می‌دهد. افزایش هوموس خاک، معدنی شدن و گردش سریع عناصر غذایی از دیگر مزایای کاربرد مالچ آلی است.
مقاله پیشنهادی: ۱4 تا از گیاهان تصفیه کننده هوا
نکات مهم در اجرای صحیح مالچ پاشی
اجرای صحیح مالچ پاشی نیازمند رعایت اصولی است که موفقیت این روش را تضمین می‌کند. به کارگیری اصول زیر، اثربخشی مالچ را در حفظ رطوبت خاک افزایش می‌دهد.
آماده‌سازی خاک قبل از مالچ پاشی
پیش از آغاز مالچ پاشی، باید علف‌های هرز را به طور کامل از زمین خارج کنیم. این کار به گیاهان اصلی کمک می‌کند تا بهتر رشد کنند. همچنین قبل از اجرای مالچ، باید خاک را آزمایش کنیم تا با توجه به میزان اسیدیته آن، نوع مالچ مناسب را انتخاب نماییم. اگر خاک مزرعه ناهمواری دارد، باید تمام ناهمواری‌ها را اصلاح کنیم و در صورت نیاز، خاک را با کودهای مناسب تقویت کنیم. خاک باید مرطوب باشد تا مالچ بهتر عمل کند.
ضخامت مناسب لایه مالچ
ضخامت مناسب برای لایه مالچ بین ۵ تا ۱۵ سانتی‌متر است. هر چه لایه مالچ ضخیم‌تر باشد، تجزیه مواد آلی بیشتر طول می‌کشد. البته بهترین حالت، لایه‌ای با ضخامت ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر است که به‌خوبی از خاک و ریشه‌ها محافظت می‌کند و از مشکلاتی مانند پوسیدگی یا تراکم بیش از حد جلوگیری می‌کند.
فاصله مناسب از ساقه گیاه
هنگام پخش مالچ، باید فاصله کافی از ساقه و تنه گیاهان را رعایت کنیم. اگر مالچ تا ساقه فاصله کمی داشته باشد، گیاه دچار پوسیدگی خواهد شد. برای درختان، بهتر است مالچ را با فاصله نیم متر از تنه درخت قرار دهیم.
زمان‌بندی مناسب برای اجرای مالچ پاشی
بهترین زمان برای مالچ پاشی ابتدای فصل پاییز است. در این فصل، خاک توسط باران عایق‌بندی می‌شود و رطوبت و مواد غذایی را به گیاهان می‌رساند. علاوه بر این، مالچ پاشی در پاییز می‌تواند نوسانات شدید دما را به‌خصوص در فصل زمستان تعدیل کند.
اگر قصد مالچ‌پاشی در بهار را داریم، بهتر است این کار را در اواسط بهار انجام دهیم تا هم خاک گرم شود و هم با ذخیره آب، در برابر تبخیر و گرمای شدید مقاومت کند. به طور کلی، مالچ‌پاشی بعد از بارندگی یا آبیاری مؤثرتر است، زیرا خاک مرطوب شده و مالچ می‌تواند از تبخیر جلوگیری کند.
نتیجه‌گیری | زومکشت
مالچ پاشی روشی مؤثر برای حفظ رطوبت خاک، کاهش تبخیر و بهبود مصرف آب در کشاورزی، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک است. مالچ ها علاوه بر کاهش مصرف آب، به کنترل علف‌های هرز، تنظیم دمای خاک، جلوگیری از فرسایش و تقویت خاک کمک می‌کنند. مالچ های آلی با تجزیه شدن، خاک را غنی کرده و فعالیت میکروارگانیسم‌ها را افزایش می‌دهند. اجرای درست این روش نیازمند رعایت اصولی مانند آماده‌سازی خاک، ضخامت مناسب و زمان‌بندی دقیق است. استفاده از مالچ می‌تواند بازده محصولات را به‌طور چشمگیری افزایش دهد و به کشاورزان در مدیریت منابع کمک کند.
منابع: en.wikipedia – thespruce – fao – rhs
سوالات متداول
مالچ با پوشاندن سطح خاک از تبخیر آب جلوگیری کرده و به حفظ رطوبت برای مدت طولانی‌تری کمک می‌کند.
مالچ‌های پلاستیکی یا مالچ‌های ارگانیک با تجزیه آهسته، مانند کاه و کلش، در مناطق خشک عملکرد بهتری دارند.
بله، مالچ با مسدود کردن نور مانع جوانه‌زنی و رشد علف‌های هرز می‌شود.
اوایل پاییز یا اواسط بهار، زمانی که خاک مرطوب است، بهترین زمان برای اجرای مالچ پاشی است.
بله، اگر مالچ خیلی ضخیم یا نزدیک به ساقه قرار گیرد، می‌تواند باعث پوسیدگی و مشکلات قارچی شود.
