ارقام پسته در ایران و خصوصیات هرکدام

سوالات متداول

کشاورزی

ارقام پسته

پسته یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی ایران است که به‌خاطر تنوع ارقام و کیفیت بالا در بازارهای داخلی و جهانی شناخته شده است. ایران با داشتن بیش از ۶۰ نوع رقم پسته، بخش عمده‌ای از تولید و صادرات این محصول را در دنیا در اختیار دارد. آشنایی با انواع ارقام پسته و ویژگی‌های هر کدام برای کشاورزان، صادرکنندگان و مصرف‌کنندگان اهمیت زیادی دارد و می‌تواند در بهبود کیفیت تولید و افزایش سهم بازار مؤثر باشد.

تنوع ژنتیکی ارقام پسته در ایران و معرفی انواع تجاری

پسته ایران به دلیل تنوع بالا در ارقام، جایگاه ویژه‌ای در میان محصولات باغی کشور دارد. این محصول با ارزش در مناطق مختلف ایران با شرایط اقلیمی گوناگون سازگار شده و گونه‌های مختلفی از آن در طول سال‌ها شناسایی و کشت شده‌اند. طبق گزارش‌ها، تاکنون بیش از ۶۰ رقم پسته در ایران شناخته شده و برخی منابع حتی از شناسایی حدود ۹۰ نوع پسته در کشور سخن گفته‌اند.

رایج ترین ارقام پسته تجاری در ایران

در میان تنوع بالای ارقام پسته، چند رقم به‌عنوان پایه‌های اصلی پسته‌کاری تجاری در کشور شناخته می‌شوند که عبارتند از:

• پسته اکبری
• پسته کله‌قوچی
• پسته احمد آقایی
• پسته فندقی (اوحدی)
• پسته بادامی

دیگر ارقام مهم تجاری در سطح کشور

در کنار این ارقام پایه، گونه‌های دیگری نیز در مناطق مختلف کشور کشت می‌شوند که ارزش اقتصادی قابل توجهی دارند:

• پسته ممتاز
• سفید پسته نوق
• خنجری دامغان
• شاه‌پسند
• قزوینی (کله‌ بزی)
• عباسعلی
• بادامی زرند
• هراتی

در استان کرمان، ارقام شاخصی همچون اوحدی، کله‌قوچی، احمد آقایی، اکبری، ممتاز، سفید نوق و پسته چروک بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده‌اند. این استان به‌تنهایی سهم قابل توجهی از تولید پسته کشور را تأمین می‌کند.

از سوی دیگر، استان سمنان با گونه‌های خنجری دامغان، عباسعلی و شاه‌پسند شناخته می‌شود. استان خراسان رضوی نیز میزبان ارقامی مانند بادامی سفید، قرمز و دانشمندی است. در قزوین، پسته‌های کله‌بزی و کال‌خندان و در یزد ارقامی چون حاج عبداللهی و بادامی اردکان به‌صورت محلی کشت می‌شوند.

برخی دیگر از ارقام پسته شناخته‌شده در ایران

پسته‌های امیری، پاکزاد، جواد آقایی، حاج آقا حسینی، حاج علی آقایی، حسنی، عنایتی، فروتنی، واحدی، باقر آبادی، رحیم آبادی (آگاه)، کریم آبادی، قرمزو، طلایی، چروکی، لکو (لوکو)، تیمون، یتیمون، شستی و نقلو، از دیگر گونه‌های ثبت‌شده و کمتر رایج پسته در ایران به شمار می‌آیند.

طبقه‌بندی جهانی پسته ایرانی

در بازارهای بین‌المللی، پسته‌های ایران عمدتاً در سه دسته زیر جای می‌گیرند:

مروری بر شاخص ترین ارقام پسته ایران و ویژگی‌های ظاهری و صادراتی آن‌ها

پسته‌های ایرانی بر اساس شکل فیزیکی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
۱. پسته‌های فندقی با فرم گرد
۲. پسته‌های بادامی با ظاهری کشیده

در ادامه به معرفی برجسته‌ترین ارقام پسته ایرانی و ویژگی‌های هر کدام می‌پردازیم:

پسته فندقی (اوحدی)

این رقم برای اولین‌بار در دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ توسط شخصی به نام مهدی اوحدی در منطقه فتح‌آباد رفسنجان معرفی شد. پسته فندقی با سهمی بین ۶۰ تا ۷۰ درصد از کل تولید کشور، پراکنده‌ترین رقم در ایران است و سطح وسیعی از باغ‌های پسته در شهرستان رفسنجان را شامل می‌شود. این رقم دارای مغزی گرد با پوسته استخوانی کرم‌رنگ و رویه‌ای به رنگ ارغوانی است. درصد خندان بودن این پسته بالاست و به‌دلیل اندازه مناسب و کیفیت بالا، بیشترین سهم صادرات پسته ایران را به خود اختصاص داده و در بازارهای جهانی با نام Round Pistachio شناخته می‌شود.

پسته کله‌قوچی

این رقم در ابتدا توسط حاج علی شریفی در روستای دهنو رفسنجان شناسایی شد و به نام «پسته حاج شریفی» نیز شهرت دارد. از ویژگی‌های بارز آن، درشتی چشمگیر مغز و ظاهر کروی آن است که باعث شده در دسته Jumbo Pistachio قرار بگیرد. پوست استخوانی این پسته سفیدرنگ و مغزش سرخ‌رنگ است. وجود فرورفتگی روی قسمت سر پوست سخت آن، این رقم را از سایر ارقام متمایز می‌سازد. به‌دلیل مغز درشت و ظاهر خاص، کاربرد گسترده‌ای در صنایع غذایی مانند بستنی‌سازی و شیرینی‌پزی دارد.

پسته احمد آقایی

رقم احمد آقایی در روستای احمدیه نوق از توابع رفسنجان توسط فردی به نام احمد آقا فروتن معرفی شده است. این پسته از گروه بادامی‌ها با ظاهری کشیده و پوست استخوانی روشن شناخته می‌شود. مغز این پسته نسبتاً بزرگ است و پوشش بنفش یا ارغوانی رنگ دارد. به دلیل طعم مطبوع و شکل ظاهری زیبا، جزو محبوب‌ترین ارقام در بازار آجیل است. کشورهایی مانند هند، یونان و چین از خریداران عمده آن هستند.

پسته اکبری

پسته اکبری بلندترین رقم پسته ایرانی است و ظاهری لوکس و بازارپسند دارد. این پسته دارای فرم کشیده، پوست استخوانی با رنگ کرم تیره، و مغزی با رنگ بنفش مایل به قهوه‌ای است. از نظر ظاهری بسیار زیبا و بادامی‌شکل بوده و به راحتی پوست می‌شود. به دلیل ظاهر ممتاز و کیفیت بالا، در بازارهای جهانی با عنوان Super Long Pistachio شناخته شده و معمولاً قیمت بالاتری نسبت به سایر ارقام دارد.

پسته بادامی

این رقم از نظر ظاهری شبیه به بادام بوده و دارای فرمی کشیده و منظم است. پسته بادامی به‌عنوان یکی از ارقام لوکس صادراتی شناخته می‌شود و در بازارهای بین‌المللی مانند روسیه، چین و افغانستان تقاضای بالایی دارد. انس آن بین ۲۶ تا ۳۸ متغیر است. ویژگی قابل توجه این رقم، ژن زودبازده آن است که برداشت آن را از اوایل مردادماه ممکن می‌سازد؛ موضوعی که برای کشاورزان از نظر زمان برداشت اهمیت زیادی دارد.

ارقام بومی پسته در ایران و پراکنش آن‌ها

در ایران نزدیک به ۹۰ رقم پسته شناسایی شده که برخی به‌صورت گسترده و تجاری و برخی دیگر به‌صورت محدود و منطقه‌ای کشت می‌شوند. از جمله ارقام بومی می‌توان به پسته سفید نوق، شاه‌پسند دامغان، خنجری دامغان، بادامی زرندی و کله‌بزی (قزوینی) اشاره کرد.

مشخصات ظاهری و عملکرد زراعی ارقام محلی

ویژگی‌های فیزیکی و زراعی هر رقم، در میزان بازدهی، بازارپسندی و انتخاب رقم برای کشت بسیار اثرگذار است. این مشخصات در تصمیم‌گیری برای احداث باغ و همچنین فروش بهتر محصول نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.

ابعاد و فرم ظاهری مغز پسته

پسته‌های ایرانی از نظر شکل به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: انواع گرد مانند اوحدی و کله‌قوچی، و انواع کشیده مانند احمد آقایی و اکبری. کله‌قوچی بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین مغز را در میان ارقام دارد. مغز پسته اکبری نیز درشت و بادامی‌شکل است و ابعاد پسته خشک آن به ۱۲/۲۲ میلی‌متر می‌رسد.

رنگ‌بندی پوسته و مغز پسته‌ها

رنگ پوسته سخت و مغز از شاخص‌های تعیین‌کننده کیفیت پسته به شمار می‌رود. کله‌قوچی پوسته‌ای سفید و کمی مات و مغزی با رنگ سرخ تیره دارد. اکبری دارای پوست استخوانی کرم تیره و مغزی با پوشش بنفش-قهوه‌ای است. احمد آقایی با پوستی روشن و مغز قرمز روشن قابل شناسایی است.

درصد خندان بودن و یکنواختی شکاف‌ها

درصد خندانی پسته یکی از معیارهای مهم کیفیت آن است. پسته فندقی (اوحدی) از بیشترین درصد خندان برخوردار است. کاربرد روغن ولک در اسفند می‌تواند خندانی پسته قزوینی را افزایش دهد. کله‌قوچی نیز بیشترین زودخندانی و کمترین شکاف غیر یکنواخت را میان ارقام تجاری دارد.

میزان مقاومت ارقام پسته در برابر آفات و بیماری‌ها

رقم اوحدی مقاومت بهتری نسبت به آفت پسیل دارد، در حالی که ارقامی مانند احمد آقایی، کله‌قوچی و اکبری تمایل بیشتری به جذب این آفت دارند. در کل، پسته‌های بادامی‌شکل مانند بادامی زرندی در برابر بیماری‌ها و آفات پایداری نسبی دارند.

مقاله مرتبط: بیماری های پسته: علائم و راه درمان 

بررسی نیاز سرمایی و گرمایی درختان پسته

برای شکوفایی طبیعی جوانه‌ها، درختان پسته نیاز به طی دوره‌ای از سرما دارند. این نیاز در بین ارقام مختلف متفاوت است:

اگر نیاز سرمایی تأمین نشود، گلدهی ناقص، رشد غیریکنواخت و افت عملکرد درختان پسته مشاهده خواهد شد.

بررسی توان باردهی و نوسانات تولید در ارقام پسته

درختان پسته به‌طور طبیعی دارای چرخه باردهی دو‌ساله هستند. ارقامی مانند احمد آقایی، فندقی زودرس و سفید پسته نوق بیشترین نوسان در سال‌آوری را نشان می‌دهند، در حالی که ارقام جندقی، شاه‌پسند و نوع ایتالیایی از شدت سال‌آوری پایین‌تری برخوردارند. پسته اکبری نیز پتانسیل باردهی بالایی دارد، اما این ظرفیت بالا تنها در دوره‌های خاصی از سال‌ها به ظهور می‌رسد. معمولاً درختان پسته بین ۱۰ تا ۱۵ سالگی بیشترین محصول‌دهی خود را تجربه می‌کنند.

اهمیت اقتصادی و جایگاه صادراتی ارقام پسته

صنعت پسته ایران با تنوع گسترده ارقام، سهم بزرگی در اقتصاد کشاورزی کشور دارد. نزدیک به ۹۰ درصد از تولید پسته ایران به بازارهای خارجی صادر می‌شود که نشان‌دهنده ارزش بالای این محصول در تجارت جهانی است.

پسته‌های پرمصرف در بازار داخلی

در بازار داخلی، پسته‌های احمد آقایی و اکبری بیشترین میزان مصرف را دارند. پس از احمد آقایی، پسته اکبری تقریباً ۸۰ درصد از نیاز داخلی را تأمین می‌کند. پسته احمد آقایی به عنوان پسته‌ای اشرافی و ویژه مراسم مجلسی شناخته می‌شود و جایگاه مهمی در ترکیب آجیل شب عید دارد. همچنین کله‌قوچی به دلیل سایز بزرگ و ظاهر چشم‌نواز، طرفداران خاصی در بازار داخل دارد.

ارقام پسته محبوب در صادرات

پسته فندقی (اوحدی) با سهم حدود ۶۰ درصد، بیشترین میزان صادرات پسته ایران را به خود اختصاص داده است. به دلیل اندازه کوچک‌تر و مقاومت بیشتر نسبت به آفات، صادرات آن به بازارهای اروپایی آسان‌تر انجام می‌شود. پسته احمد آقایی در کشورهای هند، یونان و آلمان مشتریان زیادی دارد و پسته بادامی به طور عمده به چین، روسیه و افغانستان صادر می‌شود.

پسته‌های لوکس و مجلسی

پسته اکبری به عنوان گران‌ترین و لوکس‌ترین نوع پسته ایرانی شناخته شده است و جایگاه ویژه‌ای در ایران و جهان دارد. در بازارهای اروپایی ثروتمند، این رقم به عنوان یک خوراکی مجلل محبوبیت بالایی دارد و انتخاب اول برای مراسم خانوادگی و مهمانی‌های رسمی به شمار می‌آید.

جایگاه ارقام پسته ایرانی در بازار جهانی

پسته‌های ایران در بازار جهانی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• ارقام کشیده (Long) مانند اکبری، احمد آقایی و بادامی
• ارقام کروی (Round) مثل فندقی (اوحدی)
• ارقام درشت و کروی (Jumbo) مانند کله‌قوچی

ایران، آمریکا و ترکیه بیش از ۹۰ درصد بازار جهانی پسته را کنترل می‌کنند. اگرچه از نظر سایز، پسته آمریکا جلوتر است، اما پسته ایرانی به خصوص تولیدات رفسنجان به دلیل طعم بی‌نظیر، برتری قابل توجهی دارد. این مزیت طعمی، برگ برنده ایران در رقابت‌های جهانی محسوب می‌شود و باعث حفظ جایگاه ویژه این محصول شده است.

مقایسه کیفیت و طعم پسته ایرانی با نمونه‌های خارجی

هرچند آمریکا و ترکیه به تولید پسته پرداخته‌اند، اما پسته ایران همچنان در سطح بالایی از بازار جهانی قرار دارد. پسته ایرانی با طعمی شیرین، ملایم و غنی متمایز است که ناشی از میزان بالاتر روغن و چربی مفید در آن است. در مقابل، پسته آمریکایی طعم تلخ‌تر و خشکتری دارد که هرچند از نظر ظاهری یکنواخت است، اما طعم آن به اندازه پسته ایرانی دلپذیر نیست. همچنین پسته ترکیه‌ای (آنتپ) اگرچه طعم مناسبی دارد، اما میزان چربی کمتری داشته و به خوش‌طعم بودن پسته ایرانی نمی‌رسد.

تفاوت ظاهر و رنگ پسته‌های ایرانی و خارجی

پسته ایرانی معمولاً بلند و باریک است، در حالی که پسته آمریکایی کوتاه‌تر و پهن‌تر است. پوست پسته ایرانی تیره‌تر و اندازه آن عموماً بزرگ‌تر بوده و نسبت مغز به پوسته بالاتری دارد. بافت پسته ایرانی کرمی و چرب است، اما پسته آمریکایی خشک‌تر بوده و راحت‌تر خرد می‌شود. پسته ترکیه‌ای نیز کوچک‌تر و دارای پوست استخوانی سفت‌تری است که باز کردن آن دشوارتر است.

مقایسه ارزش اقتصادی پسته‌ها

با وجود رشد تولید پسته در آمریکا که در سال ۲۰۲۰ رتبه اول جهان را کسب کرد، ایران با تولید حدود ۴۷۰ هزار تن پسته مرغوب، همچنان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان است. پسته ترکیه‌ای به دلیل طعم خاصش از پسته آمریکایی گران‌تر است، اما پسته ایرانی به دلیل کیفیت و تنوع بالا، ارزش اقتصادی ویژه‌ای در بازار جهانی دارد.

دلایل برتری پسته ایرانی

اقلیم مناسب و خاک مطلوب ایران از عوامل اصلی برتری پسته ایرانی است. همچنین تنوع بیش از ۹۰ رقم پسته ایرانی در برابر چند رقم محدود آمریکایی، یک مزیت مهم است. مقاومت پسته ایرانی در برابر حرارت تا ۱۸۰ درجه و درصد بسیار پایین پسته‌های پوک، کیفیت بالای این محصول را تأیید می‌کند.

نتیجه‌گیری | زومکشت

پسته ایرانی به‌عنوان یکی از ارزشمندترین محصولات کشاورزی کشور، با تنوع بیش از ۶۰ تا ۹۰ رقم، مزیت رقابتی مهمی در بازار جهانی دارد. ارقام اصلی تجاری مانند اوحدی، کله‌قوچی، احمد آقایی، اکبری و بادامی هر کدام ویژگی‌های خاصی دارند که آن‌ها را برای کاربردهای مختلف مناسب می‌کند. پسته فندقی (اوحدی) با سهم بالای صادرات و پسته اکبری به‌عنوان رقم لوکس، نمونه‌هایی شاخص هستند.

طعم غنی و کیفیت برتر پسته ایرانی نسبت به رقبای آمریکایی و ترکیه‌ای، همراه با اقلیم مناسب و درصد پایین پسته‌های پوک، از دلایل اصلی جایگاه ویژه آن در بازار جهانی است. شناخت دقیق ارقام پسته و ویژگی‌های آنها برای تولیدکنندگان، صادرکنندگان و مصرف‌کنندگان اهمیت فراوان دارد و می‌تواند در توسعه صادرات غیرنفتی کشور نقش مؤثری ایفا کند.

منابع: fa.wikipedia.org – معرفی انواع ارقام پسته و ویژگی های هر کدام – رویش سبز