آیا می‌دانستید مگس زیتون می‌تواند تا ۸۰ درصد محصول زیتون روغنی و تا ۱۰۰ درصد محصول زیتون کنسروی شما را از بین ببرد؟ این آفت که مهمترین آفت زیتون در دنیا است، در منطقه مدیترانه تا ۱۵ درصد از محصول را کاهش می‌دهد.
مگس میوه زیتون یک تهدید جدی برای باغ‌های زیتون شما محسوب می‌شود. این آفت مگس زیتون خسارت اقتصادی چشمگیری به باغ‌های زیتون خوراکی و زیتون روغنی در ایران وارد می‌کند. مگس بالغ می‌تواند در طول زندگی خود ۲۰۰ تا ۳۵۰ عدد تخم (متوسط روزانه ۴ تا ۱۹ عدد) بگذارد که لاروهای آن از میوه زیتون تغذیه کرده و باعث پوسیدگی و افتادن زودرس آن می‌شوند. برآورد خسارت جهانی این آفت حدود ۵ درصد کل محصول تولیدی در جهان است که رقمی در حدود ۸۰۰ میلیون دلار در سال می‌باشد.
در این مقاله با چرخه زندگی مگس زیتون، نحوه شناسایی آن، میزان خسارت و مهمتر از همه، روش‌های مؤثر مبارزه با این آفت آشنا خواهید شد.
زنجره مو (زنجره انگور) | شناسایی، خسارت و روش‌های کنترل مؤثر
| ویژگی | جزئیات |
|---|---|
| نام علمی | Bactrocera oleae |
| اندازه حشره بالغ | 4 تا 5 میلی‌متر (با بال‌های باز: 10 میلی‌متر) |
| تعداد تخم در طول عمر | 200 تا 350 عدد (روزانه 4 تا 19 عدد) |
| میزبان اصلی | فقط میوه زیتون (مونوفاژ) |
| مراحل زندگی | تخم → لارو → شفیره → بالغ |
| تعداد نسل در سال | 2 تا 5 نسل (بسته به دما و اقلیم) |
| دمای مناسب فعالیت | 20 تا 30 درجه سانتی‌گراد |
| دمای مضر برای فعالیت آفت | بالای 38 درجه سانتی‌گراد |
| زمستان‌گذرانی | به‌صورت بالغ یا شفیره در خاک یا میوه‌های باقی‌مانده |
پراکنش جغرافیایی و اهمیت اقتصادی آفت
پراکنش مگس زیتون در ایران تاریخچه‌ای نسبتاً جدید دارد. این آفت تا سال ۱۳۸۳ برای کشور ایران جزو آفات قرنطینه خارجی محسوب می‌شد، اما در تابستان همان سال از طریق مرزهای غربی وارد کشور شد و به سرعت در تمامی مناطق کشور پراکنده گردید.
گسترش مگس زیتون در استان‌های زیتون‌خیز ایران
مگس میوه زیتون در استان‌های مختلفی از جمله گیلان، قزوین، زنجان، مازندران، گلستان، اصفهان، سمنان، مرکزی، ایلام و کرمانشاه مشاهده شده است. با این حال، در حال حاضر تنها در استان‌های گیلان، زنجان و قزوین اهمیت اقتصادی دارد. این سه استان به عنوان مراکز اصلی تولید زیتون در کشور شناخته می‌شوند و بیشترین سطح و تولید زیتون را به خود اختصاص داده‌اند.
بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، حدود ۸۵۸۴۱ هکتار از اراضی کشور زیر کشت زیتون است که سالانه حدود ۱۰۸۱۷۳ تن محصول زیتون از آن برداشت می‌شود. استان‌های زنجان با سطح زیر کشت ۱۸۷۱۸ هکتار و تولید سالانه ۳۵۰۰۹ تن و گیلان با ۸۶۶۲ هکتار و تولید سالانه ۱۵۶۶۸ تن زیتون از مهمترین مناطق تولید زیتون در کشور هستند.
در حال حاضر، حدود ۲۰ هزار هکتار از باغات زیتون استان‌های زنجان، قزوین و گیلان آلوده به مگس زیتون است و همه ساله در آنها ردیابی، پایش و مبارزه صورت می‌گیرد. شهرستان رودبار در استان گیلان از جمله مناطقی است که در سال‌های ۱۳۸۳، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۲ خسارت‌های سنگینی از این آفت متحمل شده است.
تأثیر اقتصادی بر تولید زیتون خوراکی و روغنی
مگس زیتون به عنوان مهمترین آفت زیتون در دنیا شناخته می‌شود و در منطقه مدیترانه تا ۱۵ درصد از محصول را کاهش می‌دهد. تأثیر این آفت بر اقتصاد باغداران زیتون بسیار چشمگیر است. در نقاطی از جهان که این آفت مستقر گردیده، کاهش ارزش روغن زیتون تا میزان ۸۰ درصد و کاهش ۱۰۰ درصدی کنسرو تولیدی در بعضی از ارقام گزارش شده است.
برآورد صورت گرفته از میزان خسارت مگس میوه زیتون برابر با ۵ درصد کل محصول تولیدی در جهان است که رقمی در حدود ۸۰۰ میلیون دلار در سال می‌باشد. در ایران نیز آمارهای قابل توجهی از خسارت این آفت وجود دارد. در پاییز سال ۱۳۸۸، آلودگی به این آفت در ایستگاه تحقیقات زیتون طارم بر روی رقم زرد به ۷۵ درصد و در تابستان سال ۱۳۹۱ روی رقم کنسروالیا به ۴۲ درصد رسید.
همچنین، در سال ۱۳۹۲ خسارت آفت مگس زیتون در باغات سه استان زیتون‌خیز کشور بیش از ۳۵ درصد ارزیابی شده بود. این میزان خسارت، پرداخت بیش از ۳۵۰ میلیارد ریال غرامت به باغداران و کشاورزان متضرر را در پی داشت. در گزارشی دیگر، مگس زیتون باعث کاهش ۱۶ درصدی تولید میوه زیتون شد و تولید زیتون را از ۱۲۰ هزار تن به ۱۰۰ هزار تن کاهش داد، که بیشترین خسارت مربوط به استان‌های قزوین، زنجان و گیلان بوده است.
ارقام روغنی به دلیل برداشت دیرهنگام، بیشتر در معرض خسارت این آفت قرار می‌گیرند. علاوه بر این، خسارت مگس زیتون شامل آثار تخم‌ریزی بر روی سطح میوه، ریزش میوه و تخریب مستقیم گوشت میوه می‌باشد که سبب بی‌ارزش شدن میوه برای تهیه کنسرو می‌گردد.
| شاخص | آمار و اطلاعات |
|---|---|
| درصد کاهش محصول زیتون کنسروی | تا 100٪ |
| درصد کاهش محصول زیتون روغنی | تا 80٪ |
| برآورد خسارت جهانی | 5٪ از کل تولید (حدود 800 میلیون دلار در سال) |
| استان‌های دارای خسارت اقتصادی بالا | زنجان، قزوین، گیلان |
| سطح باغات آلوده (۳ استان اصلی) | حدود 20,000 هکتار |
| بیشترین خسارت ثبت‌شده در یک سال | 75٪ آلودگی روی رقم زرد (1388، طارم) |
| خسارت مالی تخمینی در سال ۱۳۹۲ | بیش از ۳۵۰ میلیارد ریال |
| اثرات بر کیفیت روغن | افزایش اسیدیته، کاهش کیفیت روغن فرابکر |
چرخه زندگی مگس میوه زیتون
چرخه زندگی مگس میوه زیتون دارای ویژگی‌های خاصی است که شناخت آن برای مبارزه مؤثر با این آفت ضروری می‌باشد. مگس میوه زیتون (Bactrocera oleae) حشره‌ای مونوفاژ است که فقط از میوه زیتون تغذیه می‌کند و مهمترین آفت زیتون در سرتاسر جهان به‌ویژه در کشورهای مدیترانه محسوب می‌شود.
مراحل رشد: تخم، لارو، شفیره، بالغ
چرخه زندگی مگس زیتون شامل چهار مرحله اصلی است. تخم کوچک، کشیده و به رنگ سفید مایل به زرد است که حشره ماده آن را زیر پوست میوه قرار می‌دهد. لارو کرمی شکل و سفیدرنگ است که از گوشت میوه تغذیه می‌کند و دارای سه مرحله رشدی می‌باشد. مدت زمان مرحله لاروی معمولاً ۶ تا ۱۰ روز در دمای ۲۵ تا ۲۶ درجه سانتی‌گراد است. شفیره به مدت ۶ تا ۱۳ روز در دمای ۲۴ تا ۲۶ درجه سانتی‌گراد طول می‌کشد. حشره بالغ حدود ۴-۵ میلی‌متر طول و با بال‌های باز ۱۰ میلی‌متر عرض دارد.
چگونه خسارت آفت تریپس انگور را در ۲۴ ساعت کنترل کنیم؟
تعداد نسل‌ها در سال و شرایط اقلیمی مؤثر
مگس زیتون معمولاً ۲ تا ۵ نسل در سال دارد که بسته به شرایط اقلیمی متفاوت است. به دلیل طول عمر حشرات کامل و طولانی بودن دوره تخم‌گذاری، نسل‌های مگس میوه زیتون دارای همپوشانی هستند. بر اساس نتایج پژوهش‌ها، در منطقه طارم سفلی استان قزوین، این آفت ۳ تا ۵ نسل در سال دارد. دمای مطلوب برای رشد و فعالیت مگس زیتون بین ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد است و آستانه فعالیت پرواز آن حدود ۱۵ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. همچنین دمای بالای ۳۸ درجه سانتی‌گراد برای حشره بالغ و مراحل نابالغ مضر است.
“Bactrocera oleae is the most destructive insect pest of olives worldwide, capable of causing yield losses of up to 80–100% in table olives and 20–80% in oil varieties.”
— Biology, MDPI, 2025ترجمه فارسی:
«مگس زیتون (Bactrocera oleae) مخرب‌ترین آفت حشره‌ای زیتون در جهان است و می‌تواند تا ۱۰۰٪ از محصول زیتون خوراکی و ۸۰٪ از ارقام روغنی را نابود کند.»
زمستان‌گذرانی در خاک یا میوه‌های باقی‌مانده
مگس میوه زیتون، زمستان را عمدتاً به صورت حشرات کامل در پناهگاه‌های مختلف و به ندرت به صورت شفیره در زیر بقایای گیاهی و خاک‌های نرم باغ‌ها سپری می‌کند. علاوه بر این، زمستان‌گذرانی ممکن است در داخل میوه‌های ریخته شده در پای درختان و حتی در داخل میوه‌های باقی‌مانده روی درخت نیز انجام شود. عمق خاک برای زمستان‌گذرانی شفیره‌ها حداکثر ۱۰ سانتی‌متر است. با گرم شدن هوا در اواخر بهار و اوایل تابستان، همزمان با سخت شدن هسته زیتون، مگس میوه زیتون فعالیت خود را آغاز و در میوه‌ها تخم‌گذاری می‌کند.
علائم خسارت و روش‌های شناسایی
شناسایی به‌موقع علائم خسارت مگس زیتون در باغ، نخستین گام برای مدیریت موفق این آفت است. مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که خسارت این آفت به اشکال مختلفی بروز می‌کند که با آگاهی از آنها می‌توانید سریع‌تر اقدامات کنترلی را آغاز کنید.
دالان‌های تغذیه لارو در میوه
پس از تخم‌گذاری مگس ماده، لاروها با تغذیه از گوشت میوه زیتون باعث ایجاد دالان‌هایی در سراسر میوه می‌شوند. این دالان‌ها هنگامی که لارو میوه را ترک می‌کند، به‌صورت مناطق خاکستری متمایل به سفید در زیر پوست نمایان می‌شود. هنگام بررسی میوه‌ها، می‌توانید سوراخ‌های مثلثی‌شکل حاصل از تخم‌گذاری مگس ماده را مشاهده کنید که ابتدا به رنگ سبز تیره بوده و سپس به زرد مایل به قهوه‌ای تغییر رنگ می‌دهند. چنانچه بافت میوه را نرم یافتید، احتمالاً نشان‌دهنده وجود لارو مگس در داخل آن است.
ریزش زودرس میوه‌های آلوده
یکی از آشکارترین نشانه‌های آلودگی به مگس زیتون، ریزش میوه‌ها قبل از رسیدن کامل است. فعالیت لاروها باعث پوسیدگی و ریزش میوه می‌شود. البته ریزش میوه در خلال حمله لاروها به هسته (خرداد تا تیر) ممکن است بی‌ضرر باشد، اما ریزش میوه‌های دیررس از اوایل شهریور تا پاییز می‌تواند تا ۵۰ درصد محصول را آسیب برساند. علاوه‌بر این، فعالیت تغذیه‌ای لاروها نقاط ورودی برای باکتری‌ها و قارچ‌های ثانویه ایجاد می‌کند که منجر به پوسیدگی بیشتر میوه می‌شود.
کاهش کیفیت روغن زیتون و ارزش تجاری
خسارت مگس زیتون صرفاً به کاهش کمیّت محصول محدود نمی‌شود، بلکه تأثیر منفی عمیقی بر کیفیت روغن استحصالی نیز دارد. روغن حاصل از میوه‌های آلوده، کیفیت خود را شدیداً از دست می‌دهد و اسیدیته آن تا ۴-۲ برابر میزان طبیعی افزایش می‌یابد. میوه‌هایی با کمتر از ۱۰ درصد سوراخ‌های خروجی لارو، در صورت استخراج سریع روغن پس از برداشت، می‌توانند روغن با کیفیت مناسبی تولید کنند. اما اگر درصد میوه‌های حاوی منافذ خروجی لارو به ۴۰-۴۵ درصد برسد، روغن به‌عنوان فرابکر طبقه‌بندی نمی‌شود. در آلودگی‌های شدید، تلفات محصول می‌تواند تا ۱۰۰ درصد برای ارقام خوراکی و تا ۸۰ درصد برای واریته‌های روغنی برسد.
چگونه خسارت آفت تریپس انگور را در ۲۴ ساعت کنترل کنیم؟
روش‌های کنترل و مبارزه با مگس زیتون
کنترل مؤثر مگس زیتون نیازمند ترکیبی از روش‌های مختلف مبارزه است. با اجرای به‌موقع این روش‌ها می‌توانید خسارت این آفت را به حداقل برسانید و از محصول خود محافظت کنید.
طعمه‌پاشی با پروتئین هیدرولیزات و مالاتیون
طعمه‌پاشی یکی از روش‌های مؤثر برای کنترل جمعیت مگس زیتون است. این روش شامل مخلوط کردن پروتئین هیدرولیزات به میزان ۳ درصد با حشره‌کش مالاتیون به میزان ۲ در هزار می‌باشد. زمانی که شکار مگس در تله‌های پایشی به ۳۰ مگس نر و با آغاز تخم‌ریزی برسد، محلول‌پاشی به صورت یک ردیف در میان و نصف تاج درختان انجام می‌شود. در صورت عدم کاهش جمعیت آفت، سمپاشی به فاصله دو هفته تکرار می‌شود. همچنین می‌توان از دلتامترین با غلظت ۱ در هزار به همراه پروتئین هیدرولیزات استفاده کرد.
“Olive fruit fly infestation not only reduces olive yield but also significantly affects the quality of the oil, increasing free acidity and decreasing shelf life.”— Molecules, MDPI, 2021
ترجمه فارسی:
«آلودگی به مگس میوه زیتون نه‌تنها باعث کاهش عملکرد محصول می‌شود، بلکه کیفیت روغن را نیز به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده و موجب افزایش اسیدیته و کاهش ماندگاری آن می‌گردد.»
استفاده از تله‌های زرد چسبنده و فرمونی
نصب تله‌های زرد چسبنده همراه با فرمون جنسی به تعداد ۳ تا ۵ عدد در هر هکتار در زیر تاج درخت و در جهت غرب یا جنوب درختان زیتون توصیه می‌شود. بر اساس پژوهش‌ها، ارتفاع سه متری و جهت‌های غرب و جنوب برای نصب تله‌های زرد چسبنده بهترین نتیجه را داشته است. بازدید تله‌ها باید در فاصله زمانی ۵ روزه انجام شود و شکار به تفکیک نر و ماده ثبت گردد. برای پایش دقیق، در صورت شکار ۵ حشره نر یا یک ماده، باید تله‌های زرد چسبنده بدون فرمون جنسی نصب شوند.
کنترل بیولوژیکی با پارازیتوئیدها و شکارچیان طبیعی
در کنترل بیولوژیک مگس زیتون، زنبور Cyrtoptyx latipes به عنوان پارازیتوئید در منطقه طارم سفلی قزوین شناسایی شده است. از دیگر عوامل کنترل بیولوژیک می‌توان به زنبور Pnigalio mediterraneus از خانواده Eulophidae اشاره کرد که پارازیت کننده خارجی و فعال است. همچنین زنبور Eupelmus urozonus از خانواده Eupelmidae و زنبور Eurytoma martellii از خانواده Eurytomidae نیز پارازیت‌کننده‌های خارجی مگس زیتون هستند.
مدیریت باغ: برداشت به‌موقع و بهداشت محیط
برداشت به‌موقع محصول یکی از مهمترین روش‌های کنترل خسارت مگس زیتون است. محصول کنسروی باید تا پایان شهریور و محصول روغنی تا اواسط آبان جمع‌آوری شود. جمع‌آوری میوه‌های آبدار باقی‌مانده روی درخت یا زیر آن بلافاصله پس از برداشت محصول، بیل زدن پای درختان از ابتدای بهمن ماه، هرس جهت تهویه درخت و کنترل علف‌های هرز از دیگر اقدامات مؤثر هستند. علاوه بر این، کنترل آفت پسیل زیتون به منظور حذف عسلک به عنوان منبع غذایی حشرات کامل آفت نیز توصیه می‌شود.
سوالات متداول
مگس زیتون می‌تواند تا 80 درصد محصول زیتون روغنی و تا 100 درصد محصول زیتون کنسروی را از بین ببرد. خسارت جهانی این آفت حدود 5 درصد کل محصول تولیدی در جهان است که رقمی در حدود 800 میلیون دلار در سال می‌باشد.
چرخه زندگی مگس زیتون شامل چهار مرحله تخم، لارو، شفیره و حشره بالغ است. این آفت معمولاً 2 تا 5 نسل در سال دارد و زمستان را عمدتاً به صورت حشرات کامل در پناهگاه‌های مختلف سپری می‌کند.
مهمترین علائم خسارت شامل دالان‌های تغذیه لارو در میوه، ریزش زودرس میوه‌های آلوده و کاهش کیفیت روغن زیتون است. همچنین می‌توان سوراخ‌های مثلثی‌شکل حاصل از تخم‌گذاری مگس ماده را روی میوه‌ها مشاهده کرد.
روش‌های کنترل شامل طعمه‌پاشی با پروتئین هیدرولیزات و مالاتیون، استفاده از تله‌های زرد چسبنده و فرمونی، کنترل بیولوژیکی با پارازیتوئیدها و شکارچیان طبیعی، و مدیریت باغ از طریق برداشت به‌موقع و رعایت بهداشت محیط است.
برداشت به‌موقع یکی از مهمترین روش‌های کنترل خسارت است. محصول کنسروی باید تا پایان شهریور و محصول روغنی تا اواسط آبان جمع‌آوری شود. این کار از تخم‌گذاری بیشتر آفت جلوگیری کرده و جمعیت آن را در فصل بعد کاهش می‌دهد.
منابع خارجی: MDPI Biology (2025) – UC IPM – Molecules (MDPI)
